Rozdział 4 – Organizacja czasu wolnego w opiece nad osobą z zespołem otępiennym

4.1. Terapia zajęciowa i jej znaczenie w procesie aktywności jednostki z chorobami otępiennymi

Terapia zajęciowa jest integralną częścią rehabilitacji. Jej celem jest zachowanie lub przywrócenie zdolności danej osoby poprzez stosowanie konstruktywnych działań terapeutycznych. Te działania wybierane są indywidualnie dla każdej osoby, w zależności od potrzeb i możliwości danej osoby. Nie wolno stosować przymusu. Jeżeli podopieczny nie potrafi wykonać danej czynności, zadanie powinno być zmienione na łatwiejsze. Aby ten proces przebiegał właściwie, musisz pamiętać o właściwej komunikacji.

Zasady właściwej komunikacji w terapii zajęciowej:

• zadawaj proste pytania, na które można odpowiedzieć „tak” lub „nie”, np.: „zjesz banana?” zamiast „co zjesz na podwieczorek?”;
• powtórz je;
• staraj się domyślić, co podopieczny chciał powiedzieć, ale nie podsuwaj od razu gotowych odpowiedzi, podopieczny sam powinien przypomnieć sobie słowa;
• jeśli wywołuje to zbyt dużą irytację, to podpowiedz i zapytaj, czy dobrze zrozumiałeś;
• nie popędzaj podopiecznego;
• unikaj zniecierpliwienia;
• unikaj zdrobnień oraz sposobu mówienia jak do dziecka;
• nie zawstydzaj podopiecznego, nie poprawiaj go ostro;
• podpieraj się starymi pamiątkami rodzinnymi;
• doceniaj starania podopiecznego: uśmiechem, dotykiem, trzymaniem za rękę;
• pozwól i pomóż podopiecznemu nazwać potrzeby i uczucia, np.: „jestem smutny i rozczarowany, gdyż przygotowałem Tobie kanapkę, chciałbym, abyś w przyszłości powiedział mi dziękuję”;
• stosuj komunikację alternatywną (metoda porozumiewania zamiast mowy) np. piktogramy (system znaków obrazkowych – białych znaków na czarnym tle);
• unikaj przemęczenia podopiecznego;
• wzmacniaj słowa gestem i mimiką, np. kiedy mówisz „zjedz”, jednocześnie wskaż ręką na talerz.

Pamiętaj, terapia zajęciowa to działanie polegające na angażowaniu podopiecznego w różne aktywności z dziedziny zajęć psychoruchowych, które działają zarówno na sprawność fizyczną, jak i jego samopoczucie, rozrywkę i rozwój intelektualny.

W tym aspekcie prawidłowy kontakt z podopiecznym to warunek powodzenia tych działań. Musisz wiedzieć, że w komunikowaniu się z chorym na choroby dementywne ważny jest kontakt fizyczny, niewerbalny, a w nim łagodny dotyk, głaskanie po ręce, trzymanie za nią, uśmiech, odpowiedni tembr głosu. W zaawansowanym stadium choroby otępiennej komunikat niewerbalny jest wręcz konieczny dla nawiązania kontaktu z podopiecznym.

4.2. Elementy arteterapii w pracy z członkiem rodziny w domu

Arteterapia, czyli terapia przez sztukę, to terapia łącząca różne techniki pracy i materiały plastyczne. Pomaga w szukaniu niewerbalnych metod radzenia sobie ze smutkiem, lękiem czy depresją, daje szansę na zmniejszenie napięcia i niepokoju osoby podopiecznej. Terapia poprzez sztukę jest niezwykle cenną metodą pracy terapeutycznej dla osób, które w sposób werbalny nie potrafią bądź nie mogą uzewnętrzniać swoich emocji, przeżyć wewnętrznych i odczuć. Ponadto oddziaływania np. muzykoterapeutyczne, tj. słuchanie śpiewu, śpiewanie czy taniec, podtrzymują funkcje pamięci, wzbudzają wspomnienia, poprawiają koncentrację i stymulują mowę. W sferze emocji budzą zaś pozytywne uczucia, obniżają lęk, poprawiają nastrój i dają możliwość ekspresji.

Nie musisz sam być artystą, aby wspólnie ze swoim podopiecznym zrobić coś ciekawego w domu!

Pamiętaj! Przygotuj bezpieczne warunki pracy, zabezpiecz podopiecznego, obserwuj go w czasie pracy, nie stosuj narzędzi i materiałów ostrych i trujących (podopieczny może wziąć je do buzi, skaleczyć się lub Ciebie).

Plastykoterapia

Stosowanie różnych technik plastycznych pomaga podtrzymać dobre samopoczucie podopiecznego. Pozwala wygasić emocje, wprowadzić elementy wyciszenia, a jednocześnie zaktywizować seniora i złagodzić jego stany lękowe.

Malowanie dziesięcioma palcami. Maluj ze swoim członkiem rodziny na płótnie lub kartce z zastosowaniem farb ekologicznych. Pamiętaj, podopieczny może próbować jeść farbę, zadbaj więc o to, by nie była toksyczna. Metoda malowania dziesięcioma palcami wymaga przygotowania farb i papieru, zaleca się stosowanie podstawowych kolorów: niebieskiego, czerwonego, brązowego, zielonego i żółtego. Farby powinny znajdować się w miseczkach o wielkości pozwalającej swobodnie włożyć w nie rękę, aby móc malować nią bezpośrednio na płótnie, kartonie, papierze.

Poniżej znajdziesz przepisy na domowe bezpieczne farby.

I przepis na bezpieczne farby:

• 100 ml wody,
• 4 łyżki mąki,
• barwnik spożywczy (ew. sok z borówek, szpinaku, wiśni, buraków czerwonych, chlorofil, kakao).

Barwnik rozpuszczamy w wodzie, dodajemy mąkę, mieszamy na gładką masę. Gotowe! Farbki można przechowywać do dwóch tygodni w lodówce w szczelnie zamkniętych słoiczkach.

II przepis na bezpieczne farby:

• 1 filiżanka skrobi kukurydzianej,
• 2 filiżanki gorącej wody,
• filiżanka zimnej wody,
• barwniki spożywcze,
• 1 torebka żelatyny.

Skrobię mieszamy z 3 częściami zimnej wody, aż powstanie gładka pasta. W pozostałej zimnej wodzie rozpuszczamy żelatynę. Mieszając, powoli wlewamy do pasty ze skrobi gorącą wodę. Gotujemy przez chwilę na najmniejszym ogniu, nadal mieszając. Po zdjęciu z palnika dodajemy żelatynę, studzimy i barwimy. Takie farby przechowujemy w lodówce około tygodnia.

Malowanie na różnych fakturach. Maluj ze swoim podopiecznym na różnorodnych fakturach (np. papier, drewno) i przy użyciu różnych narzędzi (np. pędzle, dłonie, papier, kawałki materiału). Przygotuj materiały o różnej fakturze, np.: zasuszone liście, tekturę falistą, kawałki tkanin. Następnie stwórz z nich dowolną kompozycję. Elementy pokryj farbą plakatową i przełóż na papier zamalowaną stroną do góry. Na tak przygotowaną kompozycję nałóż kolejną kartkę. Wykonaj odbitkę przez dociskanie dłonią lub gumowym wałkiem – możesz zastosować wałek domowy lub plastikową butelkę.

Malowanie materiałem nieupostaciowanym. Ciekawą propozycją zajęć jest malowanie z podopiecznym materiałem nieupostaciowanym np. ryżem, piaskiem, kawą. Przygotuj podane materiały, nałóż klej na kartkę. Niech podopieczny sypie materiałem nieupostaciowanym, tworząc obraz.

Passe-partout, wasza ramka z motylem. Potrzebna będzie kartka papieru złożona na pół. Na jednej stronie robimy krople z farby lub kolorowego tuszu, a potem składamy kartkę i delikatne dociskamy dłonią. Po wyschnięciu wycinamy ramkę (jak na Fot. 8).

Malowanie-wylepianie kuleczkami. Wraz z podopiecznym namalujcie obraz, stosując technikę wylepiania kuleczkami z użyciem np. kuleczek z bibuły czy plasteliny

Potrzebne będą:

• kartka papieru technicznego – polecam kolorowy,
• bezpieczne nożyczki,
• dobry klej,
• kolorowa krepina (marszczona bibuła) w dużych ilościach lub plastelina.

Muzykoterapia i biblioterapia

Elementy muzykoterapii i biblioterapii pomagają odwołać się do przeżyć i doświadczeń podopiecznego, uspokoić go. Wspierają ćwiczenie pamięci, pomagają w przypominaniu i utrwalaniu informacji.

Zastosuj elementy muzykoterapii w pracy z podopiecznym. Może to być np.:

• Wspólne słuchanie muzyki, polegające na wysłuchiwaniu celowo i odpowiednio dobranych utworów muzycznych w sposób swobodny.
• Śpiewanie piosenek, o których wiesz, że są znane i miłe Twojemu podopiecznemu.
• Wspólne z podopiecznym klaskanie i kołysanie się w rytm muzyki – to pozytywnie oddziałuje na koordynację ruchową i napięcie mięśniowe ciała.
• Wykonanie z podopiecznym prostego instrumentarium np. tzw. marakasów z łyżek. Aby stworzyć taki improwizowany instrument, wsyp nasiona do jajka-niespodzianki, a następnie włóż plastikowe jajko między dwie łyżki i całość oklej ozdobną taśmą.

Zastosuj elelmenty biblioterapii. Czytaj z podopiecznym i dla niego. Czytanie książek i artykułów np. z codziennej prasy oraz rozmowa na ten temat wzmacnia procesy koncentracji i uwagi. Pomaga w utrzymaniu zasobu słownictwa w sposób niemęczący i rozrywkowy.

4.3. Trening orientacji w rzeczywistości, terapia reminiscencyjna, trening pamięci – jak zastosować je w domu

Zanim przejdziemy do form treningów, poświęćmy chwilę na kilka uwag o bezpieczeństwie Twojego bliskiego. Osoby z chorobą Alzheimera na każdym kolejnym etapie choroby stają się coraz bardziej zagubione w terenie. Istotne jest, aby zapewnić maksymalne bezpieczeństwo w poruszaniu się chorego poza domem, jeżeli sam się przemieszcza lub przebywa np. w środowiskowym domu samopomocy (ŚDS). Należy zatem zadbać o system identyfikacji podopiecznego. Można zastosować bransoletki zaopatrzone w imię, nazwisko i nr telefonu do opiekuna, czy też GPS w telefonie.

Jednak rozwiązania technologiczne nie zawsze się sprawdzają w przypadku osób z chorobą Alzheimera. Bardzo często podopieczni ze względu na to, że odmawiają noszenia lub gubią identyfikatory, muszą mieć inne sposoby identyfikacji. Dlatego warto np. na wewnętrznej stronie odzieży umieścić informację z numerem telefonu i danymi do opiekuna.

Należy pamiętać o tym, że w zaawansowanym stadium choroby wyjścia podopiecznego na zewnątrz możliwe są jedynie w towarzystwie opiekuna. Stąd dlabezpieczeństwa należy się skupić na tym, by uniemożliwić przypadkowe samodzielne
opuszczenie domu przez podopiecznego.

Aby podtrzymać funkcjonowanie pamięci, koncentrację i uwagę podopiecznego, a tym samym zwiększyć jego bezpieczeństwo:

• zastosuj napisy lub piktogramy na drzwiach;
• umieść kalendarz oraz duży głośno tykający zegar w widocznym miejscu i zwracaj choremu uwagę na to, gdzie się znajdują, np. przypominaj o tym, pytając o dzień tygodnia i godzinę;
• nie przestawiaj mebli, gdyż wprowadza to dezorientację;
• wypełnij pomieszczenia rodzinnymi zdjęciami, to pomoże zachować poczucie tożsamości;
• przestrzegaj rutyny, bo powtarzalność ułatwia choremu orientację w czasie.

Poniżej zostały zaprezentowane wybrane formy aktywności, które możesz zastosować w codziennej pracy z podopiecznym.

1.  Zastosuj trening orientacji w rzeczywistości, terapię reminiscencyjną jako odwoływanie się do przeżyć i doświadczeń z przeszłości podopiecznego przy użyciu różnego rodzaju bodźców uruchamiających wspomnienia. Celem terapii jest usprawnianie zdolności komunikowania oraz wywoływanie i utrwalanie pozytywnych wspomnień. Do elementów codziennego treningu należy przypominanie i utrwalanie informacji dotyczących Twojego podopiecznego i jego otoczenia, miejsca zamieszkania oraz podstawowych informacji na temat jego bliskich. Nic prostszego! Wielokrotne powtarzaj podopiecznemu: kim jest, skąd pochodzi, ile ma lat, gdzie aktualnie przebywa, kim są jego bliscy. Możesz w tym celu wykorzystać tzw. pudełka wspomnień (ang. memory box) albo indywidualne albumy zawierające najważniejsze wydarzenia
   autobiograficzne Twojego podopiecznego, a nawet pudełko zapachów.

   Pudełko wspomnień to narzędzie służące do przechowywania przedmiotów związanych z przeszłością Twojego podopiecznego oraz mających dla niego wartość sentymentalną. Poprzez zgromadzenie ważnych dla niego przedmiotów ma pomóc w nawiązaniu relacji i podtrzymywaniu pamięci, a także aktywizować podopiecznego, poprawić jego samopoczucie i bezpieczeństwo.

   Album indywidualny to narzędzie wykorzystujące albumy rodzinne znane podopiecznemu lub wykonane z nim: oglądając je, przypominasz historię jegożycia. Są to swoiste tzw. pałace pamięci, wykorzystujące znane podopiecznemu informacje na temat środowiska rodzinnego.

   Pudełko zapachów ,,nos w nos” to narzędzie służące do przechowywania pojemników z zapachami np. jabłko, mięta, mydło, róża, trawa. Zapachy mogą być naturalne np. olejek miętowy, sucha mięta, olejek jabłkowy itp. Mają one przypominać podopiecznemu o rzeczach, które się z nimi kojarzą.

2. Rozwiązuj krzyżówki, stosuj gry towarzyskie typu szachy, scrabble, „państwa-miasta”, „memory”, zagadki, łamigłówki, rebusy. Poproś, by podopieczny np.: policzył bądź wskazał konkretne figury na ilustracji (np. pokazał wszystkie kółka i powiedział, ile ich jest), dopisał imiona do znanych nazwisk (np. członków rodziny), przerysował figurę z ilustracji, dokończył nazwy zwierząt (na kartonikach wizerunki zwierząt oraz niedokończone podpisy np. ko…,ku…, kro… itp.).
3. Ćwicz język – rozmawiaj z podopiecznym, stosuj echo.
4. Stosuj ćwiczenia z użyciem piłek edukacyjnych (sensorycznych o różnych fakturach; możesz je samodzielnie wykonać np. z włóczki, papieru, guzików), zegara, drewnianych układanek, puzzli itp.
5. Stosuj ćwiczenia rąk, terapię ręki – to usprawnia motorykę małą, utrzymuje sprawność rąk i palców. Zadania mogą polegać na ćwiczeniu ruchów chwytania, przesuwania, przewlekania, pisania, a także skupiać się na koordynacji obu rąk. Możesz np. nawlekać z podopiecznym korale, guziki, ugniatać ciasto, ciastolinę, piankolinę itp.
6. Rysuj mapy myśli (ang. mind mapping) – to szczególny rodzaj notowania, mający zwiększyć zapamiętywanie oraz aktywować dzięki wykorzystaniu współpracy obu półkul mózgowych np. jako trening budżetowy, robimy zakupy: ,,co jest potrzebne do ciasta – namalujmy”.
7. Stosuj trening czystości – podtrzymanie sprawności samoobsługowych, powtarzanie rytualnych czynności mycia, nazywanie czynności, oznaczenie przyborów. Przykładowe ćwiczenia: czarodziejskie pudełko z przyborami do mycia ,,Do czego to służy?”, pranie bielizny z pomocą opiekuna itp.

Pamiętaj, organizowanie aktywności Twojemu podopiecznemu oparte jest na wnikliwej obserwacji: musisz dbać o jego bezpieczeństwo, gdyż zbyt duża ilość bodźców może wywołać znużenie bądź agresję. Podane metody i techniki terapii muszą uwzględniać indywidualne potrzeby i możliwości podopiecznego, jego aktualny stan, etap choroby, samopoczucie. Celem terapii jest podtrzymanie poziomu samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym.

Działania osób zaangażowanych w opiekę nad osobą chorą na zespoły otępienne – w tym chorobę Alzheimera – mają głównie na celu:

• poprawę pamięci i koncentracji,
• poprawę lub podtrzymanie poziomu komunikacji społecznej,
• zwiększenie ekspresji emocji,
• zmniejszenie napięcia, lęku i niepokoju,
• zwiększenie orientacji w czasie i przestrzeni,
• pobudzanie dawnych nawyków ruchowych.

Wszelkie informacje na temat dostępnych form opieki nad osobami z chorobą Alzheimera można uzyskać w Ośrodku Pomocy Społecznej w swojej gminie (w Szczecinie w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie) lub Polskim Stowarzyszeniu Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera w Warszawie.

Wsparciem dla chorych i ich rodzin zajmują się też stowarzyszenia. W Szczecinie np. Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania i Rozwoju Wiedzy o Zaburzeniach Pamięci i Chorobach Otępiennych Cogito (ul. Powstańców Wielkopolskich 33a) i Szczecińskie Stowarzyszenie Pomocy Osobom z Chorobą Alzheimera i Innymi Rodzajami Otępień „Jaskółka” (ul. Witkiewicza 64). Taką pomoc znaleźć można także na terenie województwa, np. w Policach Klub Opiekuna prowadzi Stowarzyszenie na Rzecz Harmonii Społecznej.