Rozdział 2 – Charakterystyka wybranych zespołów otępiennych i ich wpływ na funkcjonowanie jednostki

28.08.2020

2.1. Podział i charakterystyczne objawy

W literaturze spotykamy określenia: demencja, otępienie, choroba Alzheimera. Jak je zatem definiujemy?

Demencja, czyli inaczej otępienie, jest zespołem objawów spowodowanych zmianami zachodzącymi w mózgu. Charakteryzuje się obniżeniem sprawności umysłowej i poznawczej. Termin pochodzi od łacińskiego dementia i dosłownie oznacza „bez rozumu”. Zaburzenia otępienne są postępującymi i wyniszczającymi schorzeniami związanymi z wiekiem. Stanowią narastający problem zdrowia publicznego w krajach rozwiniętych11. Inna definicja ujmuje to następująco: otępienie jest zespołem spowodowanym chorobą mózgu o charakterze przewlekłym lub postępującym.

W 2011 roku przedstawiono kryteria rozpoznawania otępienia i otępienia w przebiegu choroby Alzheimera, czyli stwierdzenie obniżenia funkcjonowania mentalnego, rzutującego na trudności w pracy i codzienną aktywność przy braku zaburzeń świadomości czy innej choroby psychicznej. Diagnozę oparto o wywiad od pacjenta i członków rodziny – opiekuna, męża, dzieci – długo i często kontaktujących się z chorym, którzy mają możliwość obserwowania zachowań członka rodziny. Drugim elementem jest obiektywna ocena funkcji poznawczych za pomocą testów  przesiewowych lub badania neuropsychologicznego.

Zatem za przyczyny otępienia można przyjąć pierwotne choroby OUN, które nieodwracalnie uszkadzają mózg (choroba Alzheimera, zwyrodnienie czołowo-skroniowe). Można też wyróżnić neurologiczno-naczyniowe przyczyny zespołów otępiennych: ogniskowe uszkodzenia mózgu, choroba Parkinsona, uogólnione lub ogniskowe zaburzenia krążenia mózgowego.

Kryteria rozpoznania otępienia

  • Występowanie co najmniej ograniczenia dwóch funkcji poznawczych, w tym zawsze – pamięci.
  • Obniżenie kontroli nad emocjami i zachowaniem.
  • Upośledzenie samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym oraz utrzymywanie się lub postępowanie objawów przez co najmniej 6 miesięcy.
  • Stopniowe wyłączanie się z aktywności społecznej.
  • Nieprawidłowości w nabywaniu i zapamiętywaniu nowego materiału (powtarzanie tych samych treści, gubienie przedmiotów, zapominanie o umówionych spotkaniach lub sytuacjach, które miały miejsce, incydenty zgubienia w znanej przestrzeni).
  • Upośledzenie rozumienia i zdolności rozwiązywania sytuacji problemowych (trudności w zrozumieniu możliwości pojawienia się niebezpieczeństwa, podejmowaniu decyzji, planowaniu, wykonywaniu złożonych zadań, gospodarowaniu pieniędzmi).
  • Zaburzenia funkcji wzrokowo-przestrzennych (niemożność rozpoznawania twarzy czy popularnych rzeczy, trudności w zastosowaniu prostych narzędzi, problemy z ubieraniem się).
  • Deficyty w zakresie funkcji językowych (trudności w mówieniu, brak pewności w stosowaniu słów podczas mówienia, błędy w czytaniu i w piśmie).
  • Zaburzenia osobowości, zachowania lub sposobu bycia (niespecyficzne zmiany nastroju, np. pobudzenie, brak inicjatywy, utrata napędu, izolacja społeczna, utrata dotychczasowych zainteresowań, empatii, zachowania kompulsywne, obsesyjne lub nieakceptowane społecznie).
  • Coraz większa zależność od pomocy i opieki innych osób (przede wszystkim rodziny), a w późniejszych okresach również potrzeby instytucjonalizacji.

Rys. 2. Kryteria rozpoznawania otępienia Źródło: opracowanie Własne

Pomyśl, czy to nie otępienie, jeżeli Twój członek rodziny / podopieczny manifestuje objawy takie jak wyżej oraz podane poniżej:

  • drażliwość,
  • labilność emocjonalna,
  • obniżony nastrój.

Pomyśl, czy to nie otępienie, jeżeli Twój członek rodziny / podopieczny manifestuje objawy takie jak wyżej oraz podane poniżej:

  • omamy (wzrokowe i słuchowe),
  • urojenia (ksobne, prześladowcze, porzucenia, niewiary małżeńskiej),
  • zespół błędnego rozpoznawania (rozmawianie z lustrem, z TV, obecność nieistniejących osób w domu, nierozpoznawanie i mylenie domowników).

Twój członek rodziny / podopieczny ma najprawdopodobniej zaburzenia otępienne i wymaga pomocy, jeżeli manifestuje objawy takie jak wyżej oraz podane poniżej:

  1. we wczesnych stadiach zmiany osobowości:
    • upór,
    • zmiana nawyków,
    • drażliwość,
    • łatwe wpadanie w gniew,
    • impulsywność,
    • apatia,
    • obniżenie zainteresowań i aktywności;
  2.  w otępieniu o nasileniu średnim i średnio głębokim występuje:
    • błądzenie,
    • agresja słowna i fizyczna,
    • niepokój ruchowy,
    • zaburzenia łaknienia,
    • zachowania perseweracyjne12.

Z analizy literatury przedmiotu wynika, że w procesie otępiennym (np. typu alzheimerowskiego) charakterystyczny jest powolny, skryty początek. Podopieczni na początku procesu dementywnego podejmują zauważalny (choć nie zawsze skuteczny) wysiłek, aby sprostać wyzwaniom, często próbują maskować swoje trudności, starając się kontynuować dotychczasową aktywność życiową. Dlatego też często jest to trudne do rozpoznania na początku.

2.2. Typologia zachowań w chorobie Alzheimera

Choroba Alzheimera jest przykładem otępienia starczego i uznaje się ją za jedną z przyczyn demencji, ale nadal nie wiadomo, co jest jej przyczyną. Patogeneza choroby mówi o procesie neurodegeneracyjnym, który wskutek stopniowej i nieodwracalnej utraty komórek nerwowych w mózgu prowadzi do upośledzenia podstawowych funkcji, takich jak: mowa, zdolność uczenia się i rozumienia, myślenie, liczenie, zdolności psychoruchowe, oceny sytuacji i podejmowania decyzji.

Co może Cię zaniepokoić, czyli pierwsze objawy. Niepokojące objawy pojawiają się dużo wcześniej niż samo otępienie. Takimi symptomami są przede wszystkim:

  • nietypowe luki pamięci bliskiej Ci osoby;
  • znajdowanie należących do bliskiej osoby przedmiotów w dziwnych miejscach, np. kluczyki do samochodu w koszu na śmieci czy okulary w lodówce; i nie będą to pojedyncze przypadki;
  • utrata kontaktu z rzeczywistością przez bliską osobę.

Etapy rozwoju choroby Alzheimera – na co zwrócić uwagę:

  1. Zaburzenia snu.
  2. Problemy z pamięcią krótkotrwałą, ukrywanie trudności przez osobę (np. gubienie rzeczy, problemy z orientacją w nowych miejscach czy z nauką czegoś nowego).
  3. Coraz większe kłopoty z przypominaniem sobie nazw przedmiotów lub imion spotykanych osób, większe problemy z koncentracją i pamięcią. Ten etap może trwać do siedmiu lat.
  4. Wczesna faza choroby – do wyżej wymienionych trudności poznawczych dochodzą problemy z przypominaniem sobie wydarzeń, trudności w wykonywaniu zadań np. w pracy, zaprzeczanie swemu stanowi, bagatelizowanie problemu.
  5. Średniozaawansowana faza choroby – zaburzenia poznawcze są już bardzo widoczne, ubranie się jest problemem, określenie daty dziennej również jest niemożliwe, występują trudności w przygotowaniu posiłku, które łączy się na przykład z pamiętaniem o włączeniu/wyłączeniu gazu pod garnkiem z zupą/wodą, zdarza się zapominanie własnego adresu, celu wyjścia z domu itp. Zaburzenia orientacji są widoczne dla otoczenia. Ten etap trwa do półtora roku.
  6. Zaawansowana faza choroby – konieczna jest pomoc przy ubieraniu się, myciu, przyrządzaniu posiłków; podopieczny nie potrafi kontrolować działania pęcherza moczowego, miewa halucynacje i omamy słuchowe. Występuje zmiana zachowania (apatia, agresja) i brak pamięci imion najbliższych, a także niedawnych wydarzeń, pojawiają się trudności w ukończeniu rozpoczętego działania. Kompulsywnie powtarzanie czynności lub słowa/treści. Może występować tzw. „objaw lustra” – nierozpoznawanie siebie w lustrze i reagowanie lękiem/agresją. Ten etap choroby trwa do dwóch i pół roku.

A jak funkcjonuje Twój podopieczny? Określ objawy – od tego będzie zależeć zakres opieki i działania terapeutyczne!

Poniżej przedstawiamy test przesiewowy Bay Area Medical Information, ułatwiający ustalenie podejrzenia choroby Alzheimera u osoby, którą się opiekujesz. Odpowiedz na poniższe pytania, aby dowiedzieć się, czy problemy z pamięcią u osoby, którą się opiekujesz, mogą być objawem choroby Alzheimera. Konieczna jest odpowiedź na wszystkie 11 pytań 13.

Jeśli odpowiesz „tak” na pięć lub więcej pytań, to znaczy, że powinieneś skonsultować się z lekarzem neurologiem. Odpowiadaj rzetelnie, bądź obiektywny!

 

Czy Twój podopieczny… Tak Nie Nie wiem
powtarza bez końca te same pytania?
jest roztargniony i ma problemy z pamięcią dotyczącą bieżących zdarzeń?
potrzebuje przypominania o codziennych sprawach takich jak obowiązki domowe, zakupy lub zażywanie leków?
zapomina o umówionych spotkaniach, uroczystościach rodzinnych lub dniach wolnych od pracy?
sprawia wrażenie smutnego, przygnębionego lub płacze częściej niż dawniej?
zaczął mieć trudności z wykonywaniem obliczeń, radzeniem sobie z domowymi finansami lub bilansowaniem karty kredytowej?
stracił zainteresowanie zajęciami pozazawodowymi takimi jak hobby, czytanie książek, uczęszczanie do kościoła lub innymi społecznymi aktywnościami?
zaczął mieć trudności z samodzielnym spożywaniem posiłków, ubieraniem, kąpielą lub korzystaniem z toalety?
zaczął być drażliwy, pobudzony, podejrzliwy lub zaczął widzieć lub słyszeć nieistniejące rzeczy lub wierzyć w nieprawdziwe idee?
ma trudność ze znalezieniem właściwego słowa, które chce użyć, dokończeniem zdania lub nazywaniem osób lub przedmiotów?
Masz wątpliwości dotyczące prowadzenia przez niego samochodu spowodowane na przykład gubieniem się, prowadzeniem samochodu w sposób niebezpieczny lub twój podopieczny zaprzestał całkowicie prowadzenia samochodu. Jeśli osoba nigdy nie prowadziła samochodu, zaznacz odpowiedź NIE.

Tabela nr 2. Test przesiewowy Bay Area Medical Information ułatwiający ustalenie podejrzenia choroby Alzheimera

Bliski może mieć Alzheimera – jak się przygotować na przyszłość?

Kilka wskazówek:

  • Po pierwsze – nie bagatelizuj objawów. Zgłoś się o pomoc do lekarza w celu wykluczenia zaburzeń somatycznych, które mogą być przyczyną demencji. Wykonaj badanie psychiatryczne w celu sprawdzenia, czy objawy nie wynikają z innych zaburzeń zdrowia psychicznego, wykonaj badania diagnostyczne.
  • Po drugie – szybka diagnoza zapewnia czas na podjęcie życiowych i finansowych decyzji dotyczących np. kwestii spadkowych, rozliczeń z rodziną, opieki nad członkiem rodziny, a także pozostawia czas na rozważenie wyboru drogi postępowania i organizacji życia, uporządkowania kwestii prawnych, zorientowania się w formach i zakresach profesjonalnej opieki na dalszym etapie.
  • Po trzecie – szybka diagnoza da czas na edukację, tak abyś był przygotowany do ,,walki” z postępem choroby, abyś nauczył się rozumieć to, że Twój bliski będzie inny, a także wypracował w sobie mechanizmy obronne.
  • Po czwarte – szybka diagnoza da czas na dostosowanie mieszkania do osoby chorej.
  • Po piąte – zorganizuj spotkanie rodzinne, poinformuj o chorobie; w miarę możliwości i w zależności od stopnia zaawansowania choroby zaangażuj w proces decyzyjny także chorego.
  • Po szóste – zaplanujcie z rodziną plan działania, ustalcie podział obowiązków.
  • Po siódme – pozwalaj sobie na chwile wytchnienia i odpoczynku.
  • Po ósme – poszukaj wsparcia; to pozwoli obniżyć poziom stresu.
  • Po dziewiąte – zadbaj o swoją kondycję fizyczną i psychiczną (a może joga?).
  • Po dziesiąte – poszukaj informacji, one pomogą uporać się z problemami.
11 https://www.mp.pl/geriatria/wytyczne/172518,czy-moge-juz-dzis-rozpoznac-otepienie-w-przebiegu-choroby-alzheimera (Dostęp 30.05.2020).
12 T. Parnowski, Depresja i otępienie – problem kliniczny [w:] Postępy Psychiatrii i Neurologii, 1965, 5, suplement 1 (3), s. 49–61.
13 Strona internetowa Specjalistycznego ośrodka pomocy psychologicznej, psychoterapeutycznej i psychiatrycznej, https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/problemy-z-pamiecia-test-przesiewowy-w-kierunku-choroby-alzheimera (Dostęp 30.05.2020).
Wróć do listy