Rozdział 1 – Starość i starzenie się – charakterystyka w aspekcie chorób dementywnych : Zaopiekowani

1.1. Pojęcie i zakres zjawiska

Aby dobrze zrozumieć zakres opieki nad seniorami-członkami rodzin, należy właściwie zrozumieć starość. Zjawisko starzenia się społeczności od wielu lat traktowane jest jako ważny problem społeczny. Wieloaspektowość postrzegania starości i jej konsekwencji stanowi wyzwanie dla opiekunów.

Czym jest starość i kiedy się rozpoczyna?

Faktu tego nie sposób ustalić z kalendarzową dokładnością. Zależy to od różnorodnych czynników: zdrowia psychicznego i fizycznego, temperamentu, stylu i warunków życia. Nie ma zatem ustalonej prawidłowości w przebiegu ludzkiego życia. Jedno jest pewne i jednakowe u wszystkich, a mianowicie to, że nagle lub niespostrzeżenie starość nastąpi. Jest to fakt konieczny i nieubłagany.

Starość jako zjawisko należy analizować w powiązaniu ze starzeniem się jako procesem, dostrzegając jednocześnie biologiczne aspekty starzenia się osobniczego oraz ich demograficzne, ekonomiczne i społeczne konsekwencje, znajdujące wyraz
w zjawisku starzenia się ludności⁴. Obydwa te pojęcia mają charakter interdyscyplinarny, co skutkuje różnorodnością definicji proponowanych przez poszczególnych specjalistów, reprezentujących różne dziedziny wiedzy.

Najczęściej starość określa się jako okres życia ustroju następujący po wieku dojrzałym, który charakteryzuje się obniżeniem funkcji życiowych i szeregiem zmian morfologicznych w poszczególnych układach i narządach. Przegląd literatury wskazuje na brak podstaw do stwierdzenia, że starość rozpoczyna się zawsze w chwili przekroczenia pewnego wieku, z czego wynika wielość podziałów i ustaleń dotyczących początku tego okresu.

Według ustaleń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjmuje się podział na:

fazę wieku starszego – od 60 do 75 lat,
fazę wieku starego – od 75 do 90 lat,
fazę głębokiej starości – ponad 90 lat⁵.

Rozpiętość najniżej i najwyżej przeprowadzonych granic między wiekiem dojrzałym a starością jest znaczna. Politolog niemiecki Ludwig Aschoff twierdził, że starość rozpoczyna się już w 45 roku życia.

Pojęcie starości można rozpatrywać z trzech punktów widzenia:

liczby przeżytych lat (wiek metrykalny, kalendarzowy),
zmian biologicznych w organizmie (wiek biologiczny),
zmian psychicznych (wiek psychologiczny).

Gerontolodzy różnie podchodzą do ustalenia granic pomiędzy wiekiem dojrzałym a starością. Jako początek starości literatura określa najczęściej wiek rozpoczynający się po ukończeniu 61 roku życia. Jest to okres związany z ustaniem obowiązków zawodowych i przejściem na emeryturę⁶. Starzenie się człowieka jest zjawiskiem naturalnym, rozciągniętym w czasie – od niełatwego do ustalenia początku aż do naturalnej śmierci. O ile zakończenie starzenia określone jest momentem śmierci fizjologicznej, to jego początek wyznaczany jest mniej precyzyjnie, najczęściej między 35 a 45 rokiem życia, kiedy to zaczynają się pojawiać „znamiona starości” pogarszające możliwości pełnienia przez człowieka jego ról życiowych⁷.

Proces starzenia się polega na powolnym i stopniowym obniżaniu się odporności organizmu na choroby i urazy, na które człowiek jest narażony w ciągu życia. Stąd do objawów biologicznych starzenia się zaliczamy:

stopniowe zamieranie komórek w miarę nagromadzania się nieprawidłowych produktów przemiany materii, które prawdopodobnie powstają w czasie przemian metabolicznych i w czasie rozpadu błon wewnątrzkomórkowych przez czynniki chemiczne znane jako wolne rodniki;
zmiany na poziomie tkankowym, gdzie włókna kolagenu i elastyny w tkance łącznej tworzą tzw. węzły i wówczas nie działają prawidłowo;
stopniowe osłabienie odpowiedzi immunologicznej;
„skrócenie” kręgosłupa na skutek zmniejszenia objętości chrząstek międzykręgowych;
zmniejszanie się masy kości, zanikanie włókien mięśniowych, zastępowanych przez tkankę łączną, poszerzanie się stawów, którym towarzyszy zmniejszenie objętości chrząstek powierzchni stawowych;
spowolnienie ruchów dowolnych u starszych ludzi i drżenie mięśniowe w spoczynku; zmianę postawa ciała, z odchyleniem głowy do tyłu, zgięciem nadgarstków, bioder i kolan (może się pojawić powłóczenie nogami);
zmniejszenie elastyczności naczyń krwionośnych z powodu odkładania się kolagenu na ich ścianach;
podwyższenie ciśnienia tętniczego.

Objawy w wymiarze psychologicznym dotyczą procesów poznawczych (w tym pamięci, uwagi, spostrzegania, myślenia, uczenia się, mowy) oraz sfery uczuć i emocji.

Pamięć. Pamięć jest zdolnością przechowywania, odnawiania i rozpoznawania treści poznawczych, wcześniej przeżytych. W pamięci długotrwałej przechowujemy informacje przez długi czas, można powiedzieć stale. Utrzymuje się ona na ogół w starości, zwłaszcza ta dotycząca spraw ważnych, zasadniczych. Jednak z biegiem lat treść pamięciowa maleje, zawartość materiału rozluźnia się i dokonuje się selekcja materiału pod względem przydatności. Pamięć krótkotrwała jest wypełniona materiałem najnowszym. Ta zawartość jest szybko zapominana. Zapominamy w starości, gdzie leży położona dopiero co rzecz, usłyszane przed chwilą nazwisko.

Ponadto pamięć starych ludzi charakteryzuje optymizm życiowy, który utrzymuje się z pozytywnych, pogodnych dawnych przeżyć, a elementy ujemne czy negatywne wypiera, by nie czuć się zagrożonym tym, co obciąża i tak już zagrożone istnienie starego człowieka.

Uczenie się. Stary człowiek może się również uczyć nowych rzeczy. Oczywiście będzie tu występował zwolniony czas reakcji, osłabienie doznań zmysłowych. Dlatego muszą być zastosowane inne, specyficzne warunki, takie jak: większe skupienie, cisza i spokój, wielokrotne powtarzanie treści, które są przyswajane, raczej krótkie skupienie się na dokładności aniżeli na szybkości w procesie nauczania Ulega zmianom i obniża się pamięć liczb, myślenie rachunkowe, zdolność do abstrakcji. Następuje spadek zdolności sensorycznych i motorycznych. To wszystko przyspiesza możliwą depresję.

Wyobraźnia. Stary człowiek żyje przeszłością, która jest cechą właściwą pamięci, czy wobec tego można mówić w jego przypadku o twórczości, która jest nacechowana na przyszłość?

Mowa. Decydującym dla mowy jest też fakt starzenia się narządu słuchu, bowiem u osób starszych obserwuje się pogorszenie słuchu. Występują problemy w słyszeniu wysokich tonów – głosu dzieci, kobiet, czy na przykład dzwonka do drzwi. Dochodzą również problemy z szybką reakcja, czasami ze słyszeniem szumów.

Osobowość. Jeśli nie występują większe zmiany patologiczne, osobowość starszego człowieka pozostaje niezmieniona. Instynkt życia skłania do uciekania się starych ludzi do egoizmu w różnych postaciach. Ten lęk przed śmiercią może występować pod postacią skąpstwa, łakomstwa, wygody, chciwości czy próżności. Często zajmują postawę wrogości lub obojętności, przez co dystansują się świadomie wobec otoczenia. Jednak nie wszyscy tracą nadzieję lub się załamują.

Uczucia. W starości mówimy o obniżeniu życia uczuciowego. Dlatego stary człowiek długo się nie cieszy, nie martwi, męczy go skupienie uwagi na jednym przedmiocie. Mają one charakter instynktowny, niemal odruchowy, stąd u ludzi starszych tak częste zmiany tych namiętności, chwilowe przypływy i odpływy.

Popędy. Popęd to psychiczna reprezentacja pobudzenia pochodzącego z wnętrza organizmu, z pogranicza tego, co biologiczne, i tego, co psychiczne. W rozumieniu psychoanalitycznym popęd nigdy nie jest uświadamiany. Jest to nieopanowana potrzeba jakiegoś działania, doświadczania lub posiadania czegoś, silna potrzeba biologiczna człowieka, będąca powodem działań zmierzających do zaspokojenia tej potrzeby.

Można zatem wyróżnić popęd:

do odżywiania – ludzie starzy przywiązują dużą wagę do odżywiania, bo to sprawia im przyjemność, na ogół dużo jedzą;
płciowy – działa on przez całe życie;
ruchowy – działa słabiej, mięśnie są zwiotczałe, nerwy osłabione, brak elastyczności;
do samoobrony – stara osoba broni swego zdrowia, kiedy jest zagrożone, lubi się leczyć, chodzi do lekarza, wyjeżdża do sanatorium.

Aspekt społeczny

Oprócz wymiarów biologicznego i psychicznego, w jakich funkcjonuje człowiek, aby określić holistycznie jego funkcjonowanie, nie możemy nie uwzględnić jego wymiaru społecznego, a więc pełnionych ról społecznych. W okresie starzenia się w zakresie społecznym mamy do czynienia z:

zakończeniem życia zawodowego, co wiąże się zawsze z pewnymi stratami, np. utratą dotychczasowego statusu społecznego;
zależnością od innych i koniecznością opieki ze strony drugich osób;
osamotnieniem, prowadzącym często do depresji;
odwróceniem ról – zależność od innych w różnych, nie tylko społecznych aspektach życia.

Współczesne podejście do starzenia się, związane z rozwojem medycyny i opieki geriatrycznej, dostrzega możliwości w jakościowym modelu życia, tak aby jesień życia, druga młodość, złoty wiek czy trzeci wiek życia był przeżyty godnie. Starzenia nie można zatrzymać, ale można je spowolnić. W tym miejscu warto jest także pokazać postawy samych seniorów wobec starości wg D.B. Bromleya.

D.B. Bromley⁸ wyróżnił pięć typów postaw, jakie mogą przyjmować osoby wobec starzenia się. Jest to jedna z najbardziej znanych typologii, która obrazuje zachowania ludzi wobec starości: od tych najbardziej konstruktywnych, poprzez obronne, do tych o charakterze destruktywnym.

Postawa konstruktywna cechuje się: pogodzeniem ze starością i ewentualną śmiercią, zadowoleniem z siebie i z kontaktów z innymi, wewnętrznym zintegrowaniem oraz optymizmem.
Postawa zależności cechuje się: biernością, zależnością od innych ludzi, odejściem z pracy zawodowej; poczucie bezpieczeństwa zapewnić ma dom rodzinny.
Postawa obronna (typ „opancerzonych”) cechuje się: samowystarczalnością i odrzucaniem pomocy innych; pesymistycznym patrzeniem na starość, które zostaje zamaskowane wzmożoną aktywnością.
Postawa wrogości (wobec otoczenia) cechuje się: agresywnością i podejrzliwością wobec innych, niemożnością akceptacji własnej starości i nadchodzącej śmierci, zazdrością oraz wrogością wobec młodych ludzi, izolowaniem się od otoczenia, samowystarczalnością i aktywnością (najczęściej zawodową).
Postawa wrogości skierowana na samego siebie cechuje się: wrogością wobec siebie, pasywnością, pesymistycznym pogodzeniem się ze starością, traktowaniem śmierci jako wyzwolenia, brakiem zadowolenia z życia.

1.2. Wybrane obszary potrzeb osób w okresie starzenia się

Struktura ludzkich potrzeb przedstawiana jest w postaci piramidy Maslowa. Poszczególne piętra piramidy obrazują hierarchię ważności danego typu potrzeb i dążeń. Dolne poziomy piramidy zarezerwowane są dla najbardziej podstawowych i najpilniejszych potrzeb człowieka takich jak zaspokojenie głodu, zachowanie życia, potrzeby seksualne i instynkt rozrodczy. Na wyższych poziomach piramidy Maslowa znajdują się potrzeby, które człowiek zaczyna odczuwać dopiero wówczas, gdy zaspokoi potrzeby podstawowe. Na najwyższym poziomie znajduje się potrzeba samorealizacji.

Cztery pierwsze (licząc od podstawy) poziomy piramidy to:

potrzeby fizjologiczne,
potrzeba bezpieczeństwa,
potrzeba przyjaźni i miłości,
potrzeba bycia szanowanym.

Rys. 1. Piramida potrzeb Maslowa Źródło: opracowanie własne

Potrzeby seniorów są takie jak potrzeby każdego człowieka, jednak potrzeby podstawowe i wyższego rzędu u seniorów różnią się w aspekcie zaspakajania od potrzeb ludzi młodszych. Różnice wynikają zarówno ze stanu posiadania (doświadczenia i dóbr materialnych) osób starszych, jak też ich sprawności.

Jednocześnie należy pamiętać, że zaspokojone potrzeby fizjologiczne i potrzeba bezpieczeństwa będą generowały potrzeby wyższego rzędu. Potrzeby wyższego rzędu w odniesieniu do ludzi starych:

potrzeba przynależności to zapewnienie seniorowi poczucia bliskości;
potrzeba szacunku, uznania i przydatności to stworzenie możliwości rozwijania istniejących już zainteresowań lub ich rozbudzania;
potrzeby poznawcze to m.in. rozmowa, czytanie prasy, książek;
potrzeby estetyczne to potrzeba obcowania ze sztuką, aktywność artystyczna, estetyka ubioru, otoczenia itp.;
potrzeba samorealizacji to pozwalanie seniorowi na wykonywanie czynności, które sam chce zrobić;
potrzeby duchowe to zainteresowanie sprawami duchowymi.

1.3. Skale diagnostyczne oceny funkcjonalnej w okresie starzenia się

Profesjonalna opieka nad seniorami to także umiejętność ich oceny w zakresie funkcjonowania, czyli całościowa ocena geriatryczna. Jest to „wielokierunkowy, zintegrowany proces diagnostyczny, którego celem jest ustalenie zakresu zaburzenia dobrostanu, ustalenie priorytetów leczniczo-rehabilitacyjnych, potrzeb i możliwości zapewnienia dalszego leczenia/rehabilitacji/opieki; określenie zdolności osoby starszej do samodzielnego funkcjonowania oraz ustalenie potrzeb zdrowotnych, psychologicznych i socjalnych osoby w wieku podeszłym”⁹.

Ocena obejmuje:

stan czynnościowy (samodzielność/sprawność),
stan fizyczny,
stan umysłowy.

Poniżej zaprezentowane zostały podstawowe metody (narzędzia diagnostyczne) służące ocenie poszczególnych obszarów funkcjonowania osoby starszej.

Ocena stanu czynnościowego

Do oceny stanu czynnościowego pacjenta służą takie narzędzia diagnostyczne, jak:

skala Katza (ADL),
skala Lawtona (IADL),
skala Barthel.

Skala Katza to skala oceny podstawowych czynności życiowych, która pozwala ocenić zdolność do samodzielnego funkcjonowania. Im mniej punktów zostanie osiągniętych, tym bardziej dana osoba wymaga pomocy innych w wykonywaniu podstawowych czynności w życiu codziennym.

Skala Katza służy do oceny samodzielności pacjenta w wykonywaniu takich czynności, jak:

kąpanie się,
ubieranie i rozbieranie się,
korzystanie z toalety,
wstawanie z łóżka i przemieszczanie się na krzesło,
jedzenie,
kontrolowane wydalanie moczu i stolca.

Za każdą odpowiedź „wykonuje samodzielnie” przyznawany jest 1 punkt. Uzyskanie 5–6 punktów oznacza, że dana osoba jest samodzielna; uzyskanie 2 i mniej punktów oznacza znaczną niesprawność.

Tabela nr 1. Skala funkcjonowania codziennego – ADL10

Czynność	Pkt.	Stopień samodzielności
Kąpiel (natrysk lub wanna)	1	Całkowita samodzielność, nie potrzebuje pomocy (nawet jeżeli korzysta z pomocy przy wchodzeniu lub wychodzeniu z wanny)
	0.5	Niewielka pomoc, np. przy myciu niektórych części ciała
	0	Znaczna pomoc – potrzebuje pomocy przy kąpieli
Ubieranie się (wkładanie i zdejmowanie bielizny, wyjmowanie ubrań z szafy, używanie suwaka i guzików)	1	Całkowita samodzielność, dobór odzieży, ubieranie się bez pomocy
	0.5	Częściowa pomoc – samodzielne dobieranie odzieży, ale potrzebna pomoc przy suwakach i guzikach
	0	Brak samodzielności, potrzebna pomoc przy przygotowaniu odzieży i ubieraniu się
Toaleta (samodzielne pójście do toalety, załatwianie potrzeb fizjologicznych, podmywanie się, porządkowanie odzieży)	1	Całkowita samodzielność – samodzielnie chodzi do łazienki, załatwia potrzeby fizjologiczne, porządkuje odzież (może używać laski, balkonika, wózka inwalidzkiego, może w nocy używać basenu i opróżniać go)
	0.5	Potrzebuje pomocy w toalecie, podmywaniu się, porządkowaniu odzieży lub w korzystaniu z basenu
	0	Niezdolny do samodzielnego dbania o toaletę i załatwiania potrzeb fizjologicznych
Spożywanie posiłków	1	Całkowita samodzielność – je bez pomocy
	0.5	Częściowa pomoc, np. w krojeniu mięsa, smarowaniu masłem chleba
	0	Brak samodzielności – potrzeba karmienia lub konieczność założenia sondy
Poruszanie się	1	Całkowita samodzielność (kładzenie się i wstawanie z łóżka oraz siadanie i wstawanie z krzesła bez pomocy lub za pomocą laski)
	0.5	Kładzenie się lub wstawanie z łóżka bądź krzesła tylko przy pomocy
	0	Stałe przebywanie w łóżku

Źródło: M. Wysokiński, W. Fidecki, Ocena sprawności funkcjonalnej pacjentów w podeszłym wieku, https://pracownik.kul.pl/files/93237/public/wypalenie/wykady_2020/rozdzial_4._wysokinski_fidecki-1.pdf (Dostęp 30.05.2020).

Wynik końcowy (Zaznaczamy jedną odpowiedź w każdym z kryteriów).

Interpretacja:

5–6 pkt: osoba sprawna,
3–4 pkt: osoba umiarkowanie niesprawna,
≤ 2 pkt: osoba bardzo niesprawna wymagająca opieki przez całą dobę (często oznacza konieczność instytucjonalizacji opieki).

Skala Lawtona służy do oceny złożonych czynności życia codziennego. Podopieczny odpowiada na osiem pytań. Maksymalna liczba punktów wynosi 24 (w każdym pytaniu można uzyskać od 1 do 3 punktów). Zakres punktacji:

3 punkty – wykonuję daną czynność bez pomocy,
2 punkty – z niewielką pomocą,
1 punkt – nie jestem w stanie wykonać danej czynności samodzielnie.

Badanie powtarza się w pewnym odstępie czasowym, by ocenić, czy nastąpił spadek liczby osiągniętych punktów i tym samym pogorszenie stanu ogólnego chorego.

Pytania wykorzystywane w skali Lawtona brzmią następująco:

Czy potrafisz korzystać z telefonu?
Czy jesteś w stanie dotrzeć do miejsc położonych dalej niż trasa Twojego spaceru?
Czy kupujesz artykuły spożywcze, wychodząc z domu?
Czy przygotowujesz sobie posiłki?
Czy wykonujesz prace domowe?
Czy majsterkujesz, robisz pranie?
Czy przygotowujesz i przyjmujesz leki?
Czy gospodarujesz pieniędzmi?

Skala Barthel służy do oceny sprawności chorego i jest stosowana przy kwalifikowaniu chorych do pobytu w placówkach opiekuńczych. Osoba, która ma od 86 do 100 punktów jest osobą „lekko niesprawną”, przedział od 21 do 85 punktów oznacza stan „średnio ciężki”, do 20 punktów – „ciężki”. Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje pobyt osób, które osiągną maksymalnie 40 punktów w skali Barthel.

Ocenie podlega dziesięć poniższych czynności, punktowanych w następujący sposób: 0 – brak samodzielności, 5 – wymaga pomocy, 10 – samodzielność.

Spożywanie posiłków.
Przemieszczanie się z łóżka na krzesło i z powrotem, siadanie.
Utrzymywanie higieny osobistej.
Korzystanie z toalety.
Mycie, kąpiel całego ciała.
Poruszanie się po płaskich powierzchniach.
Wchodzenie i schodzenie po schodach.
Ubieranie się i rozbieranie.
Kontrolowanie zwieracza odbytu.
Kontrolowanie zwieracza pęcherza moczowego.

Skala TINETTI służy do oceny stanu fizycznego w zakresie równowagi i chodu. W wyniku testu można uzyskać maksymalnie 28 punktów (16 w części oceniającej równowagę i 12 w części oceniającej chód). Osiągnięcie poniżej 19 punktów świadczy o wysokim zagrożeniu upadkiem (ryzyko upadku wzrasta pięciokrotnie). Wynik pomiędzy 19 a 24 oznacza, że występuje skłonność do upadków. Osiągnięcie powyżej 24 punktów oznacza, że ryzyko upadku jest niskie. Ocena równowagi. Badany siedzi na twardym krześle, bez poręczy. Ocenie podlegają następujące czynności, wykonywane przez badanego:

Równowaga podczas siedzenia (0 – jeśli pochyla się lub ześlizguje z krzesła; 1 – jeśli zachowuje równowagę).
Wstawanie z miejsca (0 – niezdolny, 1 – wstaje, pomagając sobie rękami, 2 – wstaje bez pomocy rąk).
Próby wstawania z miejsca (0 – niezdolny bez pomocy, 1 – wstaje, ale potrzebuje kilku prób, 2 – wstaje od razu).
Równowaga bezpośrednio po wstaniu z miejsca przez pierwsze 5 sekund (0 – stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie, ale podpiera się, 2 – stoi pewnie bez podparcia).
Równowaga podczas stania (0 – stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie, ale na szerokiej podstawie lub podpierając się, 2 – stoi bez podparcia, ze złączonymi stopami).
Próba trącania – trzykrotne trącanie dłonią w klatkę piersiową na wysokości mostka (0 – zaczyna się przewracać, 1 – zatacza się, ale utrzymuje pozycję, 2 – stoi pewnie).
Próba trącania przy zamkniętych oczach badanego (0 – stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie).
Obracanie się o 360 stopni (0 – ruch przerywany, 1 – ruch ciągły, 2 – zatacza się, chwyta się przedmiotów).
Siadanie (0 – niepewne, 1 – pomaga sobie rękami, 2 – pewny ruch).

Ocena chodu. Ocenie podlegają następujące czynności, wykonywane przez badanego:

Zapoczątkowanie chodu bezpośrednio po wydaniu polecenia (0 – wahanie lub kilkakrotne próby ruszenia z miejsca, 1 – start bez wahania).
Długość i wysokość kroku. A. zasięg ruchu prawej stopy (0 – nie przekracza miejsca stania lewej stopy, 1 – przekracza, 0 – prawa stopa nie odrywa się całkowicie od podłogi, 1 – odrywa się całkowicie); B. zasięg ruchu lewej stopy (0 – nie przekracza miejsca stania prawej stopy, 1 – przekracza, 0 – lewa stopa nie odrywa się całkowicie od podłogi, 1 – odrywa się całkowicie).
Symetria kroku (0 – długość kroku obu stóp nie jest jednakowa, 1 – długość kroku obu stóp wydaje się równa).
Ciągłość chodu (0 – zatrzymywanie się pomiędzy poszczególnymi krokami, brak ciągłości chodu, 1 – chód wydaje się ciągły).
Ścieżka chodu oceniana na odcinku około 3 metrów (0 – wyraźne odchylenie od toru, 1 – niewielkie odchylenie lub korzystanie z przyrządów pomocniczych, 2 – prosta ścieżka, bez pomocy).
Tułów (0 – wyraźne kołysanie lub korzystanie z przyrządów pomocniczych, 1 – brak kołysania, ale zginane są kolana lub plecy, 2 – brak zginania kolan, pleców; nie korzysta z przyrządów pomocniczych).
Pozycja podczas chodzenia (0 – rozstawione pięty, 1 – pięty prawie się stykają w trakcie chodzenia).

Przedstawione skale punktowe można z powodzeniem zastosować zarówno w lecznictwie zamkniętym (oddziały szpitalne), jak i w placówkach świadczących opiekę długoterminową (zakładach opiekuńczo-leczniczych, oddziałach rehabilitacyjnych, domach opieki nad osobami przewlekle chorymi itp.) oraz w lecznictwie otwartym, a również w praktyce rodzinnej. Ta kompleksowa ocena geriatryczna jest fundamentalną zasadą postępowania w geriatrii zmierzającą do ograniczenia dysfunkcji u osób starszych. Jest to wielokierunkowy, zintegrowany proces diagnostyczny
niezbędny do oceny biopsychospołecznej osoby starszej przebywającej w środowisku domowym lub instytucjonalnym.

⁴ S. Karczmarek, Rozważania o życiu ludzkim, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1997.
⁵ N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979.
⁶ A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Wydawca Śląsk, Katowice 1999, s. 162.
⁷ B. Łacheta, Zrozumienie starości. Człowiek chory i umierający [w:] J. Stala (red.), Możliwości wsparcia i formy pomocy, Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2014, s. 265–278.
⁸ D.B. Bromley, Psychologia starzenia się, Warszawa 1969.
⁹ J. Plak, Profesjonalna diagnostyka chorób osób starszych, Portal internetowy Seniorzy.pl, https://www.seniorzy.pl/joanna-plak/1798-profesjonalna-diagnostyka-chorob-osob-starszych (Dostęp 30.05.2020).
¹⁰ K. Wieczorowska-Tobis, D. Talarska (red.), Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.
E. Borowiak, T. Kostka, Analiza sprawności funkcjonalnej osoby w starszym wieku, rola pielęgniarki w zespole geriatrycznym, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.