Autorzy

mgr Izabella Stańczyk – długoletni nauczyciel w zawodach medycznych i społecznych w ZCKZiU w Szczecinie, absolwentka wydziału pielęgniarstwa, studiów podyplomowych z zakresu plastyka, gerontopedagogika, terapii zajęciowej, zarządzania w oświacie.

mgr B. Kurowska – kierownik szkolenia praktycznego, długoletni nauczyciel w zawodach medycznych i społecznych w ZCKZiU w Szczecinie, absolwentka pedagogiki specjalnej, studiów podyplomowych z zakresu zarządzania w oświacie, psychoedukacji, terapii zajęciowej, specjalizacja pielęgniarska z zakresu pielęgniarstwa rodzinnego, egzaminator w zawodach medycznych i społecznych, konsultant prac z zakresu specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny z zakresu opieki nad osobami starszymi, z zaburzeniami psychicznymi, konsultant prac z zakresu organizacji pomocy społecznej.

Rozdział 1 – Starość i starzenie się – charakterystyka w aspekcie chorób dementywnych

1.1. Pojęcie i zakres zjawiska

Aby dobrze zrozumieć zakres opieki nad seniorami-członkami rodzin, należy właściwie zrozumieć starość. Zjawisko starzenia się społeczności od wielu lat traktowane jest jako ważny problem społeczny. Wieloaspektowość postrzegania starości i jej konsekwencji stanowi wyzwanie dla opiekunów.

Czym jest starość i kiedy się rozpoczyna?

Faktu tego nie sposób ustalić z kalendarzową dokładnością. Zależy to od różnorodnych czynników: zdrowia psychicznego i fizycznego, temperamentu, stylu i warunków życia. Nie ma zatem ustalonej prawidłowości w przebiegu ludzkiego życia. Jedno jest pewne i jednakowe u wszystkich, a mianowicie to, że nagle lub niespostrzeżenie starość nastąpi. Jest to fakt konieczny i nieubłagany.

Starość jako zjawisko należy analizować w powiązaniu ze starzeniem się jako procesem, dostrzegając jednocześnie biologiczne aspekty starzenia się osobniczego oraz ich demograficzne, ekonomiczne i społeczne konsekwencje, znajdujące wyraz
w zjawisku starzenia się ludności⁴. Obydwa te pojęcia mają charakter interdyscyplinarny, co skutkuje różnorodnością definicji proponowanych przez poszczególnych specjalistów, reprezentujących różne dziedziny wiedzy.

Najczęściej starość określa się jako okres życia ustroju następujący po wieku dojrzałym, który charakteryzuje się obniżeniem funkcji życiowych i szeregiem zmian morfologicznych w poszczególnych układach i narządach. Przegląd literatury wskazuje na brak podstaw do stwierdzenia, że starość rozpoczyna się zawsze w chwili przekroczenia pewnego wieku, z czego wynika wielość podziałów i ustaleń dotyczących początku tego okresu.

Według ustaleń Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przyjmuje się podział na:

• fazę wieku starszego – od 60 do 75 lat,
• fazę wieku starego – od 75 do 90 lat,
• fazę głębokiej starości – ponad 90 lat⁵.

Rozpiętość najniżej i najwyżej przeprowadzonych granic między wiekiem dojrzałym a starością jest znaczna. Politolog niemiecki Ludwig Aschoff twierdził, że starość rozpoczyna się już w 45 roku życia.

Pojęcie starości można rozpatrywać z trzech punktów widzenia:

• liczby przeżytych lat (wiek metrykalny, kalendarzowy),
• zmian biologicznych w organizmie (wiek biologiczny),
• zmian psychicznych (wiek psychologiczny).

Gerontolodzy różnie podchodzą do ustalenia granic pomiędzy wiekiem dojrzałym a starością. Jako początek starości literatura określa najczęściej wiek rozpoczynający się po ukończeniu 61 roku życia. Jest to okres związany z ustaniem obowiązków zawodowych i przejściem na  emeryturę⁶. Starzenie się człowieka jest zjawiskiem naturalnym, rozciągniętym w czasie – od niełatwego do ustalenia początku aż do naturalnej śmierci. O ile zakończenie starzenia określone jest momentem śmierci fizjologicznej, to jego początek wyznaczany jest mniej precyzyjnie, najczęściej między 35 a 45 rokiem życia, kiedy to zaczynają się pojawiać „znamiona starości” pogarszające możliwości pełnienia przez człowieka jego ról życiowych⁷.

Proces starzenia się polega na powolnym i stopniowym obniżaniu się odporności organizmu na choroby i urazy, na które człowiek jest narażony w ciągu życia. Stąd do objawów biologicznych starzenia się zaliczamy:

• stopniowe zamieranie komórek w miarę nagromadzania się nieprawidłowych produktów przemiany materii, które prawdopodobnie powstają w czasie przemian metabolicznych i w czasie rozpadu błon wewnątrzkomórkowych przez czynniki chemiczne znane jako wolne rodniki;
• zmiany na poziomie tkankowym, gdzie włókna kolagenu i elastyny w tkance łącznej tworzą tzw. węzły i wówczas nie działają prawidłowo;
• stopniowe osłabienie odpowiedzi immunologicznej;
• „skrócenie” kręgosłupa na skutek zmniejszenia objętości chrząstek międzykręgowych;
• zmniejszanie się masy kości, zanikanie włókien mięśniowych, zastępowanych przez tkankę łączną, poszerzanie się stawów, którym towarzyszy zmniejszenie objętości chrząstek powierzchni stawowych;
• spowolnienie ruchów dowolnych u starszych ludzi i drżenie mięśniowe w spoczynku; zmianę postawa ciała, z odchyleniem głowy do tyłu, zgięciem nadgarstków, bioder i kolan (może się pojawić powłóczenie nogami);
• zmniejszenie elastyczności naczyń krwionośnych z powodu odkładania się kolagenu na ich ścianach;
• podwyższenie ciśnienia tętniczego.

Objawy w wymiarze psychologicznym dotyczą procesów poznawczych (w tym pamięci, uwagi, spostrzegania, myślenia, uczenia się, mowy) oraz sfery uczuć i emocji.

Pamięć. Pamięć jest zdolnością przechowywania, odnawiania i rozpoznawania treści poznawczych, wcześniej przeżytych. W pamięci długotrwałej przechowujemy informacje przez długi czas, można powiedzieć stale. Utrzymuje się ona na ogół w starości, zwłaszcza ta dotycząca spraw ważnych, zasadniczych. Jednak z biegiem lat treść pamięciowa maleje, zawartość materiału rozluźnia się i dokonuje się selekcja materiału pod względem przydatności. Pamięć krótkotrwała jest wypełniona materiałem najnowszym. Ta zawartość jest szybko zapominana. Zapominamy w starości, gdzie leży położona dopiero co rzecz, usłyszane przed chwilą nazwisko.

Ponadto pamięć starych ludzi charakteryzuje optymizm życiowy, który utrzymuje się z pozytywnych, pogodnych dawnych przeżyć, a elementy ujemne czy negatywne wypiera, by nie czuć się zagrożonym tym, co obciąża i tak już zagrożone istnienie starego człowieka.

Uczenie się. Stary człowiek może się również uczyć nowych rzeczy. Oczywiście będzie tu występował zwolniony czas reakcji, osłabienie doznań zmysłowych. Dlatego muszą być zastosowane inne, specyficzne warunki, takie jak: większe skupienie, cisza i spokój, wielokrotne powtarzanie treści, które są przyswajane, raczej krótkie skupienie się na dokładności aniżeli na szybkości w procesie nauczania Ulega zmianom i obniża się pamięć liczb, myślenie rachunkowe, zdolność do abstrakcji. Następuje spadek zdolności sensorycznych i motorycznych. To wszystko przyspiesza możliwą depresję.

Wyobraźnia. Stary człowiek żyje przeszłością, która jest cechą właściwą pamięci, czy wobec tego można mówić w jego przypadku o twórczości, która jest nacechowana na przyszłość?

Mowa. Decydującym dla mowy jest też fakt starzenia się narządu słuchu, bowiem u osób starszych obserwuje się pogorszenie słuchu. Występują problemy w słyszeniu wysokich tonów – głosu dzieci, kobiet, czy na przykład dzwonka do drzwi. Dochodzą również problemy z szybką reakcja, czasami ze słyszeniem szumów.

Osobowość. Jeśli nie występują większe zmiany patologiczne, osobowość starszego człowieka pozostaje niezmieniona. Instynkt życia skłania do uciekania się starych ludzi do egoizmu w różnych postaciach. Ten lęk przed śmiercią może występować pod postacią skąpstwa, łakomstwa, wygody, chciwości czy próżności. Często zajmują postawę wrogości lub obojętności, przez co dystansują się świadomie wobec otoczenia. Jednak nie wszyscy tracą nadzieję lub się załamują.

Uczucia. W starości mówimy o obniżeniu życia uczuciowego. Dlatego stary człowiek długo się nie cieszy, nie martwi, męczy go skupienie uwagi na jednym przedmiocie. Mają one charakter instynktowny, niemal odruchowy, stąd u ludzi starszych tak częste zmiany tych namiętności, chwilowe przypływy i odpływy.

Popędy. Popęd to psychiczna reprezentacja pobudzenia pochodzącego z wnętrza organizmu, z pogranicza tego, co biologiczne, i tego, co psychiczne. W rozumieniu psychoanalitycznym popęd nigdy nie jest uświadamiany. Jest to nieopanowana potrzeba jakiegoś działania, doświadczania lub posiadania czegoś, silna potrzeba biologiczna człowieka, będąca powodem działań zmierzających do zaspokojenia tej potrzeby.

Można zatem wyróżnić popęd:

• do odżywiania – ludzie starzy przywiązują dużą wagę do odżywiania, bo to sprawia im przyjemność, na ogół dużo jedzą;
• płciowy – działa on przez całe życie;
• ruchowy – działa słabiej, mięśnie są zwiotczałe, nerwy osłabione, brak elastyczności;
• do samoobrony – stara osoba broni swego zdrowia, kiedy jest zagrożone, lubi się leczyć, chodzi do lekarza, wyjeżdża do sanatorium.

Aspekt społeczny

Oprócz wymiarów biologicznego i psychicznego, w jakich funkcjonuje człowiek, aby określić holistycznie jego funkcjonowanie, nie możemy nie uwzględnić jego wymiaru społecznego, a więc pełnionych ról społecznych. W okresie starzenia się w zakresie społecznym mamy do czynienia z:

• zakończeniem życia zawodowego, co wiąże się zawsze z pewnymi stratami, np. utratą dotychczasowego statusu społecznego;
• zależnością od innych i koniecznością opieki ze strony drugich osób;
• osamotnieniem, prowadzącym często do depresji;
• odwróceniem ról – zależność od innych w różnych, nie tylko społecznych aspektach życia.

Współczesne podejście do starzenia się, związane z rozwojem medycyny i opieki geriatrycznej, dostrzega możliwości w jakościowym modelu życia, tak aby jesień życia, druga młodość, złoty wiek czy trzeci wiek życia był przeżyty godnie. Starzenia nie można zatrzymać, ale można je spowolnić. W tym miejscu warto jest także pokazać postawy samych seniorów wobec starości wg D.B. Bromleya.

D.B. Bromley⁸ wyróżnił pięć typów postaw, jakie mogą przyjmować osoby wobec starzenia się. Jest to jedna z najbardziej znanych typologii, która obrazuje zachowania ludzi wobec starości: od tych najbardziej konstruktywnych, poprzez obronne, do tych o charakterze destruktywnym.

• Postawa konstruktywna cechuje się: pogodzeniem ze starością i ewentualną śmiercią, zadowoleniem z siebie i z kontaktów z innymi, wewnętrznym zintegrowaniem oraz optymizmem.
• Postawa zależności cechuje się: biernością, zależnością od innych ludzi, odejściem z pracy zawodowej; poczucie bezpieczeństwa zapewnić ma dom rodzinny.
• Postawa obronna (typ „opancerzonych”) cechuje się: samowystarczalnością i odrzucaniem pomocy innych; pesymistycznym patrzeniem na starość, które zostaje zamaskowane wzmożoną aktywnością.
• Postawa wrogości (wobec otoczenia) cechuje się: agresywnością i podejrzliwością wobec innych, niemożnością akceptacji własnej starości i nadchodzącej śmierci, zazdrością oraz wrogością wobec młodych ludzi, izolowaniem się od otoczenia, samowystarczalnością i aktywnością (najczęściej zawodową).
• Postawa wrogości skierowana na samego siebie cechuje się: wrogością wobec siebie, pasywnością, pesymistycznym pogodzeniem się ze starością, traktowaniem śmierci jako wyzwolenia, brakiem zadowolenia z życia.

1.2. Wybrane obszary potrzeb osób w okresie starzenia się

Struktura ludzkich potrzeb przedstawiana jest w postaci piramidy Maslowa. Poszczególne piętra piramidy obrazują hierarchię ważności danego typu potrzeb i dążeń. Dolne poziomy piramidy zarezerwowane są dla najbardziej podstawowych i najpilniejszych potrzeb człowieka takich jak zaspokojenie głodu, zachowanie życia, potrzeby seksualne i instynkt rozrodczy. Na wyższych poziomach piramidy Maslowa znajdują się potrzeby, które człowiek zaczyna odczuwać dopiero wówczas, gdy zaspokoi potrzeby podstawowe. Na najwyższym poziomie znajduje się potrzeba samorealizacji.

Cztery pierwsze (licząc od podstawy) poziomy piramidy to:

• potrzeby fizjologiczne,
• potrzeba bezpieczeństwa,
• potrzeba przyjaźni i miłości,
• potrzeba bycia szanowanym.

Rys. 1. Piramida potrzeb Maslowa Źródło: opracowanie własne

Potrzeby seniorów są takie jak potrzeby każdego człowieka, jednak potrzeby podstawowe i wyższego rzędu u seniorów różnią się w aspekcie zaspakajania od potrzeb ludzi młodszych. Różnice wynikają zarówno ze stanu posiadania (doświadczenia i dóbr materialnych) osób starszych, jak też ich sprawności.

Jednocześnie należy pamiętać, że zaspokojone potrzeby fizjologiczne i potrzeba bezpieczeństwa będą generowały potrzeby wyższego rzędu. Potrzeby wyższego rzędu w odniesieniu do ludzi starych:

• potrzeba przynależności to zapewnienie seniorowi poczucia bliskości;
• potrzeba szacunku, uznania i przydatności to stworzenie możliwości rozwijania istniejących już zainteresowań lub ich rozbudzania;
• potrzeby poznawcze to m.in. rozmowa, czytanie prasy, książek;
• potrzeby estetyczne to potrzeba obcowania ze sztuką, aktywność artystyczna, estetyka ubioru, otoczenia itp.;
• potrzeba samorealizacji to pozwalanie seniorowi na wykonywanie czynności, które sam chce zrobić;
• potrzeby duchowe to zainteresowanie sprawami duchowymi.

1.3. Skale diagnostyczne oceny funkcjonalnej w okresie starzenia się

Profesjonalna opieka nad seniorami to także umiejętność ich oceny w zakresie funkcjonowania, czyli całościowa ocena geriatryczna. Jest to „wielokierunkowy, zintegrowany proces diagnostyczny, którego celem jest ustalenie zakresu zaburzenia dobrostanu, ustalenie priorytetów  leczniczo-rehabilitacyjnych, potrzeb i możliwości zapewnienia dalszego leczenia/rehabilitacji/opieki; określenie zdolności osoby starszej do samodzielnego funkcjonowania oraz ustalenie potrzeb zdrowotnych, psychologicznych i socjalnych osoby w wieku podeszłym”⁹.

Ocena obejmuje:

• stan czynnościowy (samodzielność/sprawność),
• stan fizyczny,
• stan umysłowy.

Poniżej zaprezentowane zostały podstawowe metody (narzędzia diagnostyczne) służące ocenie poszczególnych obszarów funkcjonowania osoby starszej.

Ocena stanu czynnościowego

Do oceny stanu czynnościowego pacjenta służą takie narzędzia diagnostyczne, jak:

• skala Katza (ADL),
• skala Lawtona (IADL),
• skala Barthel.

Skala Katza to skala oceny podstawowych czynności życiowych, która pozwala ocenić zdolność do samodzielnego funkcjonowania. Im mniej punktów zostanie osiągniętych, tym bardziej dana osoba wymaga pomocy innych w wykonywaniu podstawowych czynności w życiu codziennym.

Skala Katza służy do oceny samodzielności pacjenta w wykonywaniu takich czynności, jak:

• kąpanie się,
• ubieranie i rozbieranie się,
• korzystanie z toalety,
• wstawanie z łóżka i przemieszczanie się na krzesło,
• jedzenie,
• kontrolowane wydalanie moczu i stolca.

Za każdą odpowiedź „wykonuje samodzielnie” przyznawany jest 1 punkt. Uzyskanie 5–6 punktów oznacza, że dana osoba jest samodzielna; uzyskanie 2 i mniej punktów oznacza znaczną niesprawność.

Tabela nr 1. Skala funkcjonowania codziennego – ADL10

Źródło: M. Wysokiński, W. Fidecki, Ocena sprawności funkcjonalnej pacjentów w podeszłym wieku, https://pracownik.kul.pl/files/93237/public/wypalenie/wykady_2020/rozdzial_4._wysokinski_fidecki-1.pdf (Dostęp 30.05.2020).

Wynik końcowy (Zaznaczamy jedną odpowiedź w każdym z kryteriów).

Interpretacja:

• 5–6 pkt: osoba sprawna,
• 3–4 pkt: osoba umiarkowanie niesprawna,
• ≤ 2 pkt: osoba bardzo niesprawna wymagająca opieki przez całą dobę (często oznacza konieczność instytucjonalizacji opieki).

Skala Lawtona służy do oceny złożonych czynności życia codziennego. Podopieczny odpowiada na osiem pytań. Maksymalna liczba punktów wynosi 24 (w każdym pytaniu można uzyskać od 1 do 3 punktów). Zakres punktacji:

• 3 punkty – wykonuję daną czynność bez pomocy,
• 2 punkty – z niewielką pomocą,
• 1 punkt – nie jestem w stanie wykonać danej czynności samodzielnie.

Badanie powtarza się w pewnym odstępie czasowym, by ocenić, czy nastąpił spadek liczby osiągniętych punktów i tym samym pogorszenie stanu ogólnego chorego.

Pytania wykorzystywane w skali Lawtona brzmią następująco:

1. Czy potrafisz korzystać z telefonu?
2. Czy jesteś w stanie dotrzeć do miejsc położonych dalej niż trasa Twojego spaceru?
3. Czy kupujesz artykuły spożywcze, wychodząc z domu?
4. Czy przygotowujesz sobie posiłki?
5. Czy wykonujesz prace domowe?
6. Czy majsterkujesz, robisz pranie?
7. Czy przygotowujesz i przyjmujesz leki?
8. Czy gospodarujesz pieniędzmi?

Skala Barthel służy do oceny sprawności chorego i jest stosowana przy kwalifikowaniu chorych do pobytu w placówkach opiekuńczych. Osoba, która ma od 86 do 100 punktów jest osobą „lekko niesprawną”, przedział od 21 do 85 punktów oznacza stan „średnio ciężki”, do 20 punktów – „ciężki”. Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje pobyt osób, które osiągną maksymalnie 40 punktów w skali Barthel.

Ocenie podlega dziesięć poniższych czynności, punktowanych w następujący sposób: 0 – brak samodzielności, 5 – wymaga pomocy, 10 – samodzielność.

1. Spożywanie posiłków.
2. Przemieszczanie się z łóżka na krzesło i z powrotem, siadanie.
3. Utrzymywanie higieny osobistej.
4. Korzystanie z toalety.
5. Mycie, kąpiel całego ciała.
6. Poruszanie się po płaskich powierzchniach.
7. Wchodzenie i schodzenie po schodach.
8. Ubieranie się i rozbieranie.
9. Kontrolowanie zwieracza odbytu.
10. Kontrolowanie zwieracza pęcherza moczowego.

Skala TINETTI służy do oceny stanu fizycznego w zakresie równowagi i chodu. W wyniku testu można uzyskać maksymalnie 28 punktów (16 w części oceniającej równowagę i 12 w części oceniającej chód). Osiągnięcie poniżej 19 punktów świadczy o wysokim zagrożeniu upadkiem  (ryzyko upadku wzrasta pięciokrotnie). Wynik pomiędzy 19 a 24 oznacza, że występuje skłonność do upadków. Osiągnięcie powyżej 24 punktów oznacza, że ryzyko upadku jest niskie. Ocena równowagi. Badany siedzi na twardym krześle, bez poręczy. Ocenie podlegają następujące czynności, wykonywane przez badanego:

1. Równowaga podczas siedzenia (0 – jeśli pochyla się lub ześlizguje z krzesła; 1 – jeśli zachowuje równowagę).
2. Wstawanie z miejsca (0 – niezdolny, 1 – wstaje, pomagając sobie rękami, 2 – wstaje bez pomocy rąk).
3. Próby wstawania z miejsca (0 – niezdolny bez pomocy, 1 – wstaje, ale potrzebuje kilku prób, 2 – wstaje od razu).
4. Równowaga bezpośrednio po wstaniu z miejsca przez pierwsze 5 sekund (0 – stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie, ale podpiera się, 2 – stoi pewnie bez podparcia).
5. Równowaga podczas stania (0 – stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie, ale na szerokiej podstawie lub podpierając się, 2 – stoi bez podparcia, ze złączonymi stopami).
6. Próba trącania – trzykrotne trącanie dłonią w klatkę piersiową na wysokości mostka (0 – zaczyna się przewracać, 1 – zatacza się, ale utrzymuje pozycję, 2 – stoi pewnie).
7. Próba trącania przy zamkniętych oczach badanego (0 – stoi niepewnie, 1 – stoi pewnie).
8. Obracanie się o 360 stopni (0 – ruch przerywany, 1 – ruch ciągły, 2 – zatacza się, chwyta się przedmiotów).
9. Siadanie (0 – niepewne, 1 – pomaga sobie rękami, 2 – pewny ruch).

Ocena chodu. Ocenie podlegają następujące czynności, wykonywane przez badanego:

1. Zapoczątkowanie chodu bezpośrednio po wydaniu polecenia (0 – wahanie lub kilkakrotne próby ruszenia z miejsca, 1 – start bez wahania).
2. Długość i wysokość kroku. A. zasięg ruchu prawej stopy (0 – nie przekracza miejsca stania lewej stopy, 1 – przekracza, 0 – prawa stopa nie odrywa się całkowicie od podłogi, 1 – odrywa się całkowicie); B. zasięg ruchu lewej stopy (0 – nie przekracza miejsca stania prawej stopy, 1 – przekracza, 0 – lewa stopa nie odrywa się całkowicie od podłogi, 1 – odrywa się całkowicie).
3. Symetria kroku (0 – długość kroku obu stóp nie jest jednakowa, 1 – długość kroku obu stóp wydaje się równa).
4. Ciągłość chodu (0 – zatrzymywanie się pomiędzy poszczególnymi krokami, brak ciągłości chodu, 1 – chód wydaje się ciągły).
5. Ścieżka chodu oceniana na odcinku około 3 metrów (0 – wyraźne odchylenie od toru, 1 – niewielkie odchylenie lub korzystanie z przyrządów pomocniczych, 2 – prosta ścieżka, bez pomocy).
6. Tułów (0 – wyraźne kołysanie lub korzystanie z przyrządów pomocniczych, 1 – brak kołysania, ale zginane są kolana lub plecy, 2 – brak zginania kolan, pleców; nie korzysta z przyrządów pomocniczych).
7. Pozycja podczas chodzenia (0 – rozstawione pięty, 1 – pięty prawie się stykają w trakcie chodzenia).

Przedstawione skale punktowe można z powodzeniem zastosować zarówno w lecznictwie zamkniętym (oddziały szpitalne), jak i w placówkach świadczących opiekę długoterminową (zakładach opiekuńczo-leczniczych, oddziałach rehabilitacyjnych, domach opieki nad osobami przewlekle chorymi itp.) oraz w lecznictwie otwartym, a również w praktyce rodzinnej. Ta kompleksowa ocena geriatryczna jest fundamentalną zasadą postępowania w geriatrii zmierzającą do ograniczenia dysfunkcji u osób starszych. Jest to wielokierunkowy, zintegrowany proces diagnostyczny
niezbędny do oceny biopsychospołecznej osoby starszej przebywającej w środowisku domowym lub instytucjonalnym.

⁴ S. Karczmarek, Rozważania o życiu ludzkim, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1997.
⁵ N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979.
⁶ A. Zych, Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Wydawca Śląsk, Katowice 1999, s. 162.
⁷ B. Łacheta, Zrozumienie starości. Człowiek chory i umierający [w:] J. Stala (red.), Możliwości wsparcia i formy pomocy, Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2014, s. 265–278.
⁸ D.B. Bromley, Psychologia starzenia się, Warszawa 1969.
⁹ J. Plak, Profesjonalna diagnostyka chorób osób starszych, Portal internetowy Seniorzy.pl, https://www.seniorzy.pl/joanna-plak/1798-profesjonalna-diagnostyka-chorob-osob-starszych (Dostęp 30.05.2020).
10 K. Wieczorowska-Tobis, D. Talarska (red.), Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013.
E. Borowiak, T. Kostka, Analiza sprawności funkcjonalnej osoby w starszym wieku, rola pielęgniarki w zespole geriatrycznym, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.

Rozdział 3 – Metody działań pielęgnacyjno-opiekuńczych – praktyczne porady w różnych etapach zespołu otępiennego

3.1. Zaspakajanie podstawowych potrzeb życiowych

Potrzeby osób starszych, tak samo jak osób w każdym wieku, dzielą się na potrzeby podstawowe (egzystencjalne) i potrzeby wyższego rzędu, jak to przedstawiono w poprzednim rozdziale. Oczywiście różnią się one w pewnym stopniu od potrzeb osób młodszych głównie z uwagi na poziom sprawności, stan posiadania i doświadczenie życiowe. Seniorzy mają mieszkanie lub dom, emeryturę i rodzinę, dlatego nie muszą się zajmować takimi sprawami jak robienie kariery, zarobkowanie czy szukanie partnera i planowanie założenia rodziny.

Dla seniora, podobnie jak dla każdego człowieka, najważniejsze są potrzeby fizjologiczne: jedzenie i picie, potrzeby fizjologiczne w dosłownym znaczeniu, higiena, poczucie ciepła i bezpieczeństwa.

Osobom w pierwszym etapie otępienia, czyli tym, którzy są w lepszej kondycji psychicznej i fizycznej, przydaje się pomoc w postaci zrobienia zakupów, przygotowania posiłków, pomocy w kąpieli czy umyciu głowy, sprzątania i dbania o ciepło w mieszkaniu.

Wychodząc z tego założenia, stwarzamy domownikowi warunki do utrzymania funkcji samoobsługowych na co dzień, pozwalamy włączać się w codzienne domowe czynności.

Unikamy wyręczania, robienia i decydowania za podopiecznego – wspieramy i pomagamy, ale nie wyręczamy.

Większym problemem w opiece są seniorzy wkraczający w kolejne etapy otępienia, wymagający opieki drugiej osoby, leżący i tacy, którzy nie są w stanie samodzielnie funkcjonować.

Zaspakajanie potrzeb życiowych to zaspakajanie potrzeby bezpieczeństwa. Poznaj klika rad!

W przypadku podopiecznego, który się porusza, pamiętaj o tym, aby:

• w łazience i toalecie zainstalować poręcze, które ułatwią wychodzenie z brodzika lub wanny oraz podnoszenie się z toalety; możesz też kupić do wanny lub brodzika specjalne taśmy lub wykładziny antypoślizgowe;
• schować korek od wanny czy umywalki, aby uchronić mieszkanie przed ewentualnym zalaniem;
• jeżeli twój podopieczny źle reaguje na swoje odbicie w lustrze, należy zdjąć lub zasłonić lustra w domu;
• zabezpieczyć okna i drzwi balkonowe przed otwarciem ich przez podopiecznego;
• usunąć klucze z drzwi wejściowych oraz wewnętrznych, aby podopieczny nie miał możliwości zamknięcia się od środka zarówno w samym mieszkaniu, jak i w określonym pomieszczeniu;
• dopilnować, żeby kuchenka posiadała zabezpieczenie, tzn. samoczynne odcięcie ulatniającego się gazu;
• jeżeli mieszkanie ma schody, trzeba zabezpieczyć je bramką;
• nie gromadź jedzenia, kupuj tyle, ile jest w stanie zjeść twój podopieczny;
• dozuj jedzenie, pamiętając, że często nie ma on poczucia sytości;
• uprzedź swoich znajomych o sytuacji twojego podopiecznego.

Zaspakajanie potrzeb życiowych jest więc uwarunkowane aktualnym stanem Twojego podopiecznego, jego możliwościami biopsychospołecznymi oraz istniejącymi chorobami.

3.1.1. Jak ułatwić choremu jedzenie

Każdy typ demencji prowadzi do spadku masy ciała. Wraz ze starzeniem się organizmu często mogą wstępować zaburzenia smaku i węchu, które może nasilić choroba, a także przyjmowane leki. U chorych na chorobę Alzheimera obserwuje się zmiany zarówno w odczuwaniu smaku, jak i identyfikacji zapachów¹⁴ . Spadek masy ciała najczęściej związany jest z utratą samodzielności podopiecznego. Innymi czynnikami, które mogą się wiązać ze spadkiem masy ciała, są zaburzenia zachowań związanych jedzeniem. „Zaburzenia przy jedzeniu mogą być różne na przykład zmienny apetyt, urojenia dotyczące pożywienia, zmiany w upodobaniach żywieniowych czy problemy żywieniowe polegające z dysfagii” ¹⁵ .

Należy zrobić wszystko, aby nasz senior jak najdłużej przyjmował posiłki sam, nie zwracając uwagi na to, czy się wybrudzi, czy też połowa znajdzie się poza talerzem. Odzież można zabezpieczyć fartuszkiem ochronnym.

Posiłki należy podawać podopiecznemu regularnie. Jedzenie powinno być podawane w małych porcjach, ciepłe, smaczne i urozmaicone. Starajmy się przygotowywać posiłki takie, które nasz podopieczny lubi bądź lubił najbardziej.

Pamiętaj, aby przy spożywaniu posiłków podawać je na talerzu, którego barwa wyraźnie odcina się od barwy obrusu i żywności leżącej na tym talerzu. Posiłki najlepiej serwować w gładkich talerzach, gdyż te we wzorki rozpraszają i podopieczny może nie skupiać się na jedzeniu.

Sztućce podawaj podopiecznemu pojedynczo – dostosuj rodzaj sztućców do formy pokarmu, gdyż osoba z otępieniem może mieć problem z gryzieniem, połykaniem czy z prostymi czynnościami takimi jak utrzymanie sztućców. Wówczas pozwól podopiecznemu jeść łyżką, sztućcami z grubym trzonkiem lub gumową nakładką na trzonek. Jeśli senior ma problem z wyborem potrawy, należy podawać je pojedynczo, np. najpierw surówkę, a później mięso.

Przygotuj przekąski w formie małych porcji na wypadek podjadania czy też tendencji do gromadzenia jedzenia. Podopieczny często nie pamięta, że już zjadł posiłek¹⁶ . Najlepiej podawać potrawy tak rozdrobnione, aby podopieczny mógł je bez problemu spożyć. Jeżeli trudno jest mu podnieść się do pozycji pionowej, należy zastąpić zwykłe kubki lub szklanki kubkami z tzw. „dziubkiem”. Pomoże to zapobiec zakrztuszeniu się. Pod talerzem można położyć podkładkę, która uniemożliwi ślizganie się zastawy.

Ważną zasadą podczas spożywania posiłków jest nierozpraszanie uwagi podopiecznego.

3.1.2. Jak pomóc w czynnościach higienicznych

Osoba z otępieniem przestaje w pewnym momencie odczuwać potrzebę dbałości o swój wygląd, a wiele osób wręcz nie chce się myć. Dlatego bardzo ważne jest przeprowadzenie zręcznej i taktownej rozmowy z seniorem zachęcającej do wykonania czynności higienicznych. Nie pospieszajmy go. Należy dbać, by podopieczny miał umyte włosy, odpowiednio ostrzyżone i uczesane, a także zadbane paznokcie. Warto w miarę możliwości korzystać z usług fryzjera i kosmetyczki czy też podologa.

Bardzo ważne jest przygotowanie w miarę możliwości udogodnień w łazience, np. deski, folie i maty antypoślizgowe, aby zapewnić podopiecznemu bezpieczne warunki do wykonania toalety ciała. Należy pamiętać o bezpieczeństwie podopiecznego, usuwając bariery architektoniczne jak: progi, niepotrzebne meble, ostre parapety; zlikwidować dywany czy chodniki, a zastosować gumowe maty pod prysznic czy do wanny, uchwyty w łazience, dostęp do stałej ciepłej temperatury wody.

W poszczególnych etapach otępienia stosujemy tzw. treningi higieniczne, które pozwolą nam przygotować seniora do wykonywania czynności higienicznych.

Możemy zastosować trening dbałości o wygląd zewnętrzny, podczas którego podtrzymujemy umiejętność dobierania odzieży do okoliczności, pory dnia i roku, samodzielnego prania, obsługi sprzętu AGD, prasowania, składania ubrań, rozwieszania wypranej bielizny, kontroli swojego wyglądu przed lustrem, dbałości o schludny wygląd, regularnego czyszczenia obuwia i dbania o własną odzież, a także nawyk regularnej zmiany bielizny osobistej.

Inną formą jest trening nauki higieny, w ramach którego podtrzymujemy sprawność ubierania się, dbania o higienę osobistą całego ciała, korzystania z przyborów toaletowych oraz różnych kosmetyków, podtrzymywania nawyków higienicznych, zwłaszcza mycia rąk, używania chusteczek do nosa, higieny jamy ustnej, pielęgnacji paznokci, golenia się, pielęgnacji włosów. Możemy skorzystać z piktogramów (rysunków) przypominających kolejność czynności higienicznych.

Pamiętajmy, nie róbmy od razu wielkiej rewolucji w życiu osoby starszej.

3.1.3. Jak pomóc w ubieraniu się

Samodzielne ubieranie się stanowi dla naszego podopiecznego często dużą trudność. Seniorzy w skutek swojego stanu niedołęstwa lub zaawansowanej choroby nie potrafią wykonać prostej, wydawałoby się, czynności, np. włożenia butów, skarpetek, bielizny.

Taka sytuacja jest normalna – z wiekiem coraz trudniej przychodzi wykonanie rutynowych czynności. Z czasem trzeba pomóc ubierać się, gdyż sam podopieczny zupełnie nie może dać sobie z tym rady.

Porady dotyczące ułatwienia samodzielnego ubierania się:

• ułóż rzeczy podopiecznego w takiej kolejności, w jakiej mają być zakładane;
• zamiast guzików czy sznurowadeł w odzieży i obuwiu zastosuj rzepy lub ściągacze;
• bielizna musi być z naturalnych włókien, miękka i większa o co najmniej jeden numer;
• rzeczy powinny być zawsze czyste, estetyczne, przyjemne dla podopiecznego i wygodne np. dresy, skarpety bezuciskowe;
• przy wyjściu na spacer zwracaj uwagę na dobór odzieży i obuwia do pogody;
• podopiecznych, którzy nie mogą się samodzielnie poruszać i stale leżą, ubieramy w bawełniane podkoszulki z długim rękawem, wkładane przez głowę, na dół zakładamy pampersy. Pamiętajmy, aby w odzieży unikać guzików i grubych szwów, które po dłuższym czasie stosowania mogą spowodować odleżyny;
• podopiecznych, którzy nie chodzą, ale siedzą w wózkach inwalidzkich czy fotelach, ubieramy o pół stopnia cieplej, w szczególności dbając o kończyny dolne.

Jednak należy zawsze pamiętać o tym, aby jak najdłużej nie tyle wyręczać podopiecznego, ile tylko pomagać w tych czynnościach.

3.1.4. Transfer – rodzaje i techniki, zasady ergonomii i bezpieczeństwa

Jednym z poważniejszych problemów towarzyszących opiece nad osobą niepełnosprawną lub seniorem z dużymi ograniczeniami ruchu jest konieczność dźwigania związana ze zmianą miejsca czy pozycji. Ułatwi to znajomość zasad ergonomii, które mają służyć zapewnieniu odpowiednich warunków, pozwalających na zminimalizowanie ryzyka wypadków i chorób opiekuna. Dlatego też przestrzeganie zasad ergonomii to zwiększenie efektywności działań podejmowanych przez opiekuna przy najmniejszym nakładzie sił.

Musisz zatem znać swoje możliwości fizyczne, a w czasie transferu przyjąć pozycję zapewniającą bezpieczeństwo Tobie i podopiecznemu, np. rozstawić stopy na szerokości bioder, wyprostować plecy.

Przy podnoszeniu pacjenta z niższego podłoża na wyższe należy kończyny dolne lekko ugiąć w kolanach.

Podczas przesuwania podopiecznego na łóżku należy kończyny dolne wyprostować i na wysokości stawów kolanowych przycisnąć do brzegów łóżka, obie ręce wolne tak, aby można było uchwycić podopiecznego i sprzęt pomocniczy, a pacjenta zawsze obracać w kierunku do siebie.

Transfer podopiecznego wiąże się zatem z podtrzymywaniem, podnoszeniem, opuszczaniem, pchaniem lub ciągnięciem. Są to czynności, które angażują wiele siły i wymagają znajomości technik, tak abyś Ty jak najdłużej cieszył się dobrym stanem zdrowia.

W opiece możesz korzystać ze sprzętu wspomagającego medycznego takiego jak: wózki inwalidzkie, podpórki, chodziki, balkoniki rehabilitacyjne, laski i kule ortopedyczne, podpórki i kliny stabilizujące pozycję pacjenta, miękkie i twarde dyski obrotowe, pasy, uniwersalne podpórki do wstawania oraz siedziska transportowe.

Możesz zastosować:

• Przenoszenie ręczne wykonywane przez Ciebie i z pomocą innych – wykorzystujesz siłę własnych mięśni. Pamiętaj jednak – unikaj tego, gdyż szybko stracisz siły!
• Przenoszenie przy użyciu lekkiego sprzętu do przemieszczania – możesz użyć np. prześcieradła z materiału o niskim współczynniku tarcia, pasów ergonomicznych, podstawek pod stopy, mat ślizgowych, prześcieradła do przesuwania wykonanego z tkaniny i wyposażonego w pętle do chwytania.

Przykładowe tranfery

Miękki dysk obrotowy pozwala w łatwy sposób obracać w miejscu siedzącego na nim pacjenta bez użycia siły przez pacjenta i opiekuna. Może być wykorzystywany na wielu płaszczyznach, w znaczny sposób ułatwiając opiekunowi pracę z pacjentem np. przy układaniu pacjenta
na łóżku czy w podczas przesadzania go z łóżka na wózek inwalidzki.

Fot. 1. Miękki obrotowy dysk Alpha; Źródło: oficjalna strona internetowa Pomoc dla seniora, https://www.mobilex.pl/produkty/akcesoria-do-przemieszczania-pacjentow (Dostęp 30.05.2020).

Mata poślizgowa służy do przemieszczania pacjenta na łóżku, leżance czy noszach. Dzięki macie możemy w bezpieczny sposób dla opiekuna i jego ciała przesunąć pacjenta leżącego w dowolne miejsce na łóżku, bez konieczności użycia siły i narażenia kręgosłupa czy rąk na wyrządzenie krzywdy.

Fot. 2. Mata poślizgowa; Źródło: oficjalna strona internetowa Pomoc dla seniora, oficjalna strona internetowa Pomoc dla seniora, https://www.mobilex.pl/produkty/akcesoria-do-przemieszczania–pacjentow (Dostęp 30.05. 2020). (Dostęp 30.05.2020).

Platforma przeznaczona do transportu pacjenta zapobiega upadkowi i skutecznie wspomaga jego przemieszczenie w inne miejsce z pozycji siedzącej.

Fot. 3. Platforma do transportu; Źródło: oficjalna strona internetowa Pomoc dla seniora, https://www.mobilex.pl/produkty/akcesoria- -do-przemieszczania-pacjentow (Dostęp 30.05.2020).

Pamiętaj! Przy przemieszczaniu podopiecznego weź pod uwagę jego:

• możliwości fizyczne,
• stan ogólny,
• stopień rozumienia poleceń,
• schorzenia medyczne,
• rozmiar i masę ciała.

Stąd ważne jest ustalenie właściwej techniki przemieszczania podopiecznego, która zależy od wielu czynników wskazanych powyżej. Mogą one utrudnić przemieszczenie się oraz powodować ryzyko wystąpienia urazów mechanicznych w czasie przemieszczania się.

Praca opiekuna to przede wszystkim wysiłek fizyczny. Pamiętaj, chroń siebie, bo tak będziesz chronił swojego bliskiego. Przestrzegaj zasad ergonomii.

Niestosowanie podstawowych zasad ergonomii i bezpiecznego transferu w czasie opieki nad podopiecznym może powodować wiele problemów zdrowotnych u opiekuna. Zapewnienie warunków dostosowanych do możliwości psychofizycznych opiekuna ułatwi mu opiekowanie się bliskim. Pamiętaj, zachowanie neutralnej pozycji kręgosłupa podczas wszystkich procedur i wykonywanych czynności to zapewnienie sobie łatwiejszego transferu podopiecznego.

3.2. Zasady pielęgnacji osoby leżącej – techniki mycia, zmiany pampersa, stosowanie udogodnień, zapobieganie odleżynom

Codzienna pielęgnacja ma za zadanie utrzymanie skóry w czystości, zachowanie jej w dobrej kondycji, zabezpieczenie przed nadmiernym wysuszeniem oraz zapobieganie podrażnieniom i odleżynom.

Mycie całego ciała podopiecznego w łóżku dotyczy osób, które ze względu na stan zdrowia nie mogą się myć pod natryskiem lub w wannie.

W prawidłowo wykonanej czynności przy toalecie całego ciała należy zachować odpowiednią kolejność. Oto ona:

• mycie zębów,
• toaleta jamy ustnej; golenie (u mężczyzn),
• mycie oczu i twarzy, uszu, szyi, dekoltu, klatki piersiowej,
• mycie kończyn górnych,
• mycie brzucha, pleców,
• mycie pośladków, kończyn dolnych, krocza,
• czesanie,
• czyszczenie paznokci (obcinanie paznokci).

W trakcie wykonywania czynności higienicznych przygotuj niezbędny sprzęt, zapewnij w pomieszczeniu temperaturę 22°C, zamknij okna. Zapewnij bezpieczeństwo i intymność, przykrywaj umyte i osuszone części ciała.

Pamiętaj o założeniu rękawiczek jednorazowego użytku, aby uniknąć zakażenia czynnikami chorobotwórczymi. Poranna toaleta oraz mycie powinny być dokładne i obejmować całe ciało (przynajmniej raz w tygodniu wykąp podopiecznego w wannie lub pod prysznicem, jeżeli masz taką możliwość). Toaletę miejsc intymnych powinno się wykonywać przynajmniej raz dziennie oraz każdorazowo po zanieczyszczeniu się wskutek wypróżnień.

Pamiętaj, aby wszystkie czynności wykonywać delikatnie: osuszać skórę, a nie pocierać, nawilżać skórę preparatami nawilżającymi i pielęgnacyjnymi np. maści pielęgnacyjne, ochronne np. Sudocrem, maść witaminowa, oliwka, talk, balsam do ciała.

Pamiętaj, że okolice intymne myjemy od strony spojenia łonowego w kierunku odbytu. U mężczyzn należy odciągnąć napletek i umyć żołądź. Po umyciu i osuszeniu napletek należy odprowadzić (naciągnąć) na żołądź. Jeżeli chory jest w stanie wykonać czynność samodzielnie, rolą  opiekuna jest jedynie dyskretna i taktowna pomoc.

Mycie głowy/włosów w łóżku

Podopiecznego ułóż w taki sposób, aby jego głowa była przy krawędzi łóżka. Pod barki należy ułożyć poduszki tak, aby głowa nieco zwisała do tyłu. Można zastosować profesjonalny sprzęt odpowiedni do mycia głowy (np. basenik do mycia włosów, myjka pneumatyczna).

Przed myciem rozczesz i wyszczotkuj włosy. Zwilż głowę (włosy) podopiecznego i nanieś szampon, wcierając opuszkami palców w skórę głowy, lekko przy tym masując, a następnie spłucz wodą. Po umyciu rozczesz, wysusz i uczesz włosy. W czasie wykonywania zabiegu zabezpiecz  podopiecznego przed wyziębieniem lub poparzeniem gorącą wodą.

Fot. 4. Myjka do głowy; Źródło: https://www.pomocedlaseniora.pl (Dostęp 30.05.2020

Zakładanie pieluchomajtek

• Przed wykonaniem czynności załóż rękawiczki jednorazowego użytku.
• Pod pośladki podopiecznego podłóż podkład higieniczny.
• Stań z brzegu łóżka i zegnij w kolanie jedną z nóg osoby starszej.
• Jeśli stoisz po prawej stronie seniora, zegnij jego lewą nogę; jeśli stoisz po jego lewej stronie, to zegnij nogę prawą.
• Obróć podopiecznego na bok w kierunku do siebie i po dokonaniu czynności pielęgnacyjnych oraz zabezpieczeniu skóry kremem ochronnym podłóż z tyłu pod chorego przygotowane pieluchomajtki. Przygotowanie pieluchomajtek: złóż je wzdłuż na pół i lekko skręć, jak przy wyżymaniu ręcznika; to poprawi ich funkcjonalność.
• Pamiętaj o tym, aby podwinąć skrzydło pieluchomajtek, co umożliwi wyjęcie ich spod osoby leżącej po obróceniu jej na plecy.
• Połóż podopiecznego na plecach, wyprostuj jego nogi i wyciągnij podwinięte skrzydło pieluchomajtek.
• Przednią część pieluchomajtek dopasuj do krocza.
• Umocuj je za pomocą elastycznych przylepców, zaczynając od dolnego zapięcia, które przyczep lekko skośnie do góry.
• Po umocowaniu dolnych zapięć umocuj górne przylepce, dopasowując pieluchomajtki do talii.
• Po założeniu pieluchomajtek upewnij się, czy dobrze leżą i przylegają do ciała, czy falbanki nie są zwinięte i czy w żadnym miejscu pielucha nie wpija się w ciało.

Profilaktyka przeciwodleżynowa

Odleżyna (łac. decubitus) jest to ognisko martwicy przechodzące w owrzodzenie skóry, tkanki podskórnej, a nawet mięśni i kości, przeważnie wtórnie zakażone, które powstaje na skutek długotrwałego ucisku i związanego z tym niedotlenienia tkanek. Odleżyny powstają w miejscach, w których części kostne stykają się z podłożem. Najczęściej powstają w okolicy kości krzyżowej, pośladków, na piętach i kostkach. Odleżyny występują głównie u chorych obłożnie, osób mających trudności z poruszaniem się w łóżku i nieprzytomnych. Sprawiają, że organizm, który walczy z podstawową chorobą, musi jeszcze walczyć z dodatkową, bolesną dolegliwością. Pogłębienie się odleżyny grozi nowym powikłaniem w postaci zakażenia odleżyny, początkowo miejscowego, lecz szybko mogącego się rozprzestrzenić na cały organizm¹⁷ .

Zapobieganie odleżynom jest jedną z podstawowych zasad pielęgnacji osób leżących. Powstaniu odleżyn sprzyja brak zmiany pozycji osoby leżącej w łóżku, niestarannie pościelone łóżko czy okruchy na prześcieradle.

Wszelkie zmiany, jakie zauważymy na skórze w formie zaczerwienienia, otarcia czy obrzęku, należy obserwować i leczyć.

Do działań, które mają zapobiec powstaniu odleżyn u podopiecznego leżącego, należą między innymi:

• ułożenie podopiecznego na materacu zmiennociśnieniowym dynamicznym,
• zastosowanie udogodnień w łóżku (wałki, krążki, podpórki, kliny, poduszki i materace przeciwodleżynowe),
• codzienne prześcielanie łóżka, aby nie pozostawić fałdów i zmarszczek oraz okruchów,
• codzienna toaleta przeciwodleżynowa, wietrzenie pośladków, unikanie pozostawiania podopiecznego przez dłuższy czas w mokrym pampersie,
• stosowanie gimnastyki biernej i czynnej,
• zmiana bielizny i zmiana pozycji ciała,
• odpowiednia dieta.

Bielizna osobista i pościelowa powinna być sucha i czysta. Opiekun powinien obserwować skórę w czasie czynności higienicznych i przy każdej zmianie pozycji, ważne jest też dokładne i delikatne osuszanie skóry, szczególnie w okolicach fałdów i miejsc narażonych na ucisk. Skórę należy myć codziennie ciepłą wodą, stosując delikatne środki oczyszczające, które nie wysuszają skóry. Po umyciu można oklepać narażone miejsca uwypukloną dłonią. Umytą i osuszoną skórę należy nawilżyć i natłuścić, co pozwoli utrzymać jej sprężystość. Do tego celu można zastosować
oliwkę, maści, kremy, balsamy. Natomiast fałdy skórne (na brzuchu, pod piersiami) można zabezpieczyć talkiem lub gazikami. Jednakże najważniejszą sprawą jest zmiana pozycji przynajmniej co dwie godziny.

Rys. 3. Obszary szczególnie narażone na odleżyny; Źródło: http://www.salwatorpark.pl (Dostęp 30.05.2020).

3.3. Metodyka karmienia – techniki karmienia, rodzaje diet

Dieta osób chorujących na chorobę otępienną powinna być zgodna z zasadami racjonalnego odżywiania osób w starszym wieku. W diecie powinna być odpowiednia ilość energii, która jest niezbędna do utrzymania właściwej masy ciała i dobrego stanu zdrowia.

W jadłospisie osób cierpiących na chorobę Alzheimera należy uwzględnić pięć mniejszych posiłków w ciągu dnia. Rodzaj i konsystencja posiłków zależą od etapu rozwoju choroby i stanu chorego.

Ważną zasadą w żywieniu ludzi starszych jest dopilnowanie, aby nasz podopieczny nie spożywał zbyt wiele słodyczy i tłustych pokarmów, gdyż u większości seniorów występuje cukrzyca typu II. Stąd należy w diecie ograniczyć węglowodany proste zawarte w słodyczach i cukrze na rzecz węglowodanów złożonych, które znajdują się w warzywach i produktach zbożowych pełnoziarnistych.

Niekiedy osoby starsze w wyniku różnych chorób czy urazów mają trudności z połykaniem. Wówczas należy pamiętać przede wszystkim o:

• konsystencji diety – posiłki powinny być miksowane, czasem płynne lub półpłynne;
• właściwym podawaniu pokarmów i płynów – powinny być o temperaturze 30°C. Należy je podawać powoli, w pozycji półsiedzącej, z cierpliwością i szacunkiem dla osoby karmionej; to pozwala uniknąć zakrztuszenia, które może wywołać zachłystowe zapalenie płuc;
• zadbaniu o odpowiednią miękkość produktów – warzywa powinny być nieco dłużej gotowane, mięso i ryby gotowane na parze, a pieczywo namoczone w mleku lub herbacie.

Aby wzmocnić apetyt, należy zadbać o cechy organoleptyczne potraw: wygląd, zapach, konsystencję i oczywiście smak. Warto stosować aromatyczne zioła i przyprawy, które będą kusiły zapachem. Danie, które będzie udekorowane listkami ziół, warzywami czy owocami, zdecydowanie bardziej zachęci do zjedzenia niż mikstura bez koloru i zapachu¹⁹ .

W przypadkach gdy lekarz zaleci karmienie podopiecznego przez sondę żołądkową, należy pamiętać o:

• dokładnym zmiksowaniu pożywienia,
• podawaniu jednorazowo 200–300 ml pokarmu o temperaturze 36–37°C,
• ułożeniu podopiecznego w pozycji wysokiej lub półwysokiej,
• podawaniu na początku oraz na końcu partii ciepłego płynu np. herbaty lub wody w ilości 10–20 ml,
• pozostawieniu podopiecznego w pozycji wysokiej jeszcze przez ok. 1 godzinę po karmieniu.

Za pomocą sondy karmimy podopiecznego 5–6 razy w ciągu dnia. Sama sonda powinna być wymieniana co 6 tygodni. Wymianą sondy i jej założeniem zajmuje się zawsze fachowy personel medyczny dochodzący do domu podopiecznego.

Rys. 4. Dieta seniora; Źródło: Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej https://zdrowie.pap.pl/senior/dieta (Dostęp 30.05.2020).

Pamiętaj, możesz podawać:

• warzywa – zarówno zielone, jak i czerwone, strączkowe, gotowane, parowane, surowe (jeżeli podopieczny może gryźć),
• owoce sezonowe – podawane podobnie jak wyżej, pamiętając, aby wykluczać te, które podwyższają indeks glikemiczny np. winogrona,
• pełnoziarniste produkty zbożowe – np. kasza gryczana, jaglana, jęczmienna,
• orzechy i nasiona (jeżeli podopieczny nie ma uczulenia) – orzechy włoskie, laskowe, nerkowca, siemię lniane, siemię konopne, pestki dyni, słonecznika, nasiona chia, sezam,
• nabiał odtłuszczony,
• drób odtłuszczony, pozbawiony skóry – kurczak i indyk,
• ryby morskie.

Pamiętaj o tych zasadach:

• ograniczaj czerwone mięso: mniej niż porcja tygodniowo,
• ograniczaj masło i margarynę: jedna łyżeczka dziennie,
• ser żółty: jedna porcja tygodniowo,
• ciastka i słodycze: jedna porcja tygodniowo,
• unikaj napoi wysokosłodzonych, gazowanych.

Stąd co do zasady dieta oparta ma być na tzw. piramidzie zdrowego żywienia, która wyznacza, że warzywa i owoce mają stanowić połowę wszystkiego, co zjadamy, zboża i produkty z nich wytwarzane – ok. 25 proc., nabiał – ok. 15–20 proc., a reszta to mięso, ryby i tłuszcze.

3.4. Podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy

Osoby starsze na co dzień borykają się z różnymi chorobami, których objawy mogą w każdej chwili ulec zaostrzeniu. Seniorzy są bardziej narażeni na zadławienia, omdlenia czy niebezpieczne upadki, które prowadzą najczęściej do złamania kończyn. Szybko podjęte działania mogą uratować zdrowie, a nawet życie seniora.

Zanim rozpoczniemy udzielanie pierwszej pomocy, należy sprawdzić, czy podopieczny jest przytomny i czy oddycha.

Zasady udzielania pierwszej pomocy – omdlenia

Omdlenie to krótkotrwała utrata przytomności spowodowana niedotlenieniem mózgu oraz spadkiem ciśnienia tętniczego.

Bardzo często pojawiają się objawy zwiastujące omdlenie takie jak:

• bladość skóry,
• nudności,
• zaburzenia słuchu,
• zawroty głowy,
• zaburzenia widzenia,
• nadmierna potliwość.

Jeżeli je zaobserwujesz, posadź podopiecznego lub połóż go do łóżka.

W przypadku gdy jest przytomny, posadź go na krześle i poproś, aby pochylił się do przodu (głowa jak najbliżej kolan).

W momencie gdy podopieczny zaczyna się osuwać na ziemię, ułóż go w pozycji na wznak i sprawdź czynności życiowe takie jak oddech i przytomność (nie sprawdzaj tętna na szyi!).

Jeżeli oddech jest niewyczuwalny, wezwij pogotowie i rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową.

W przypadku występowania oddechu przy braku reakcji, która świadczy o tym, że podopieczny jest przytomny, ułóż go w pozycji bocznej bezpiecznej.

Według najnowszych zaleceń nie jest wskazane, aby unosić kończyny do góry, ponieważ przyczyna omdlenia może leżeć w schorzeniach neurologicznych bądź kardiologicznych.

Pozostań przy podopiecznym do czasu przyjazdu zespołu karateki ratunkowej.

Przygotuj informację o przyjmowanych lekach.

Przygotuj dokumenty podopiecznego.

Rys. 5. Schemat pozycji bezpiecznej;; Źródło: https://stronazdrowia.pl/omdlenia-krotkotrwale-utraty-przytomnosci-z-czego-wynikaja-i-o-czym-moga-swiadczyc-zasady-pierwszej-pomocy-przy-omdleniach/ar/c14-14329971 (Dostęp 30.05.2020).

Pamiętajmy, każdemu poszkodowanemu – zarówno siedzącemu, jak i leżącemu – należy rozluźnić pasek, odzież pod szyją, zadbać o dostęp świeżego powietrza, przytomnemu podać coś chłodnego do picia i przypilnować, by przez kilka chwil siedział lub leżał, aż do ustabilizowania krążenia.

Warto wiedzieć, że możesz uniknąć omdleń, gdy będziesz pamiętał o tym, aby Twój podopieczny:

• zjadł posiłek (4–6 posiłków dziennie),
• wstawał powoli z łóżka,
• pił odpowiednią ilości płynów,
• ubierał się stosownie do pory roku,
• dozował wysiłek.

Zasady udzielania pierwszej pomocy – zadławienie

Zadławienie się, czy też zakrztuszenie, to nic innego jak zatkanie dróg oddechowych przez ciało obce, np. jedzenie, picie, własna ślina, szczególnie u pacjentów z zaburzonym odruchem połykania (dysphagia) itp. Zadławienie to zamknięcie dróg oddechowych, do którego może doprowadzić np. szybkie, łapczywe spożywanie pokarmów czy połknięcie małego przedmiotu. Jest to stan zagrożenia życia, mogący się przytrafić każdemu codziennie.

Do zadławienia dochodzi w sytuacji, gdy kawałek pokarmu przedostaje się pod nagłośnię. Dzieje się tak np. gdy weźmiemy wdech w tej samej chwili, w której przełykamy jedzenie. Wtedy pokarm wpada do tchawicy lub do oskrzeli, a to może doprowadzić do zablokowania drożności dróg oddechowych i niemożności oddychania. Pierwszym objawem zadławienia się jest kaszel, ponieważ podświadomie, tj. poprzez uruchomienie odruchu kaszlowego, sami próbujemy udrożnić drogi oddechowe – zatem nie hamuj kaszlu.

W trakcie zadławienia mogą pojawić się zasinienie czy brak oddechu, które świadczą o całkowitym zatkaniu dróg oddechowych. W krótkim czasie może dojść do uduszenia lub poważnych powikłań zdrowotnych.

Jak postępować przy zadławieniu?

Gdy podopieczny przestał kaszleć, ale jest przytomny, należy:

1. zachęcać do kaszlu, a jeżeli to nie pomoże, to:
2. pochylić poszkodowanego do przodu,
3. pięć razy energicznie uderzyć w okolicę międzyłopatkową,
4. po każdym uderzeniu sprawdzić, czy ciało obce przypadkiem nie wydostało się i czy drogi oddechowe są nadal niedrożne.

Sekwencja uderzeń

• 5 uderzeń w okolicę międzyłopatkową zgodnie z zasadami: stanąć z boku i nieco za poszkodowanym, podłożyć jedną dłoń pod mostek poszkodowanego i pochylić go do przodu tak, aby przemieszczone ciało obce mogło przedostać się do ust, a nie przesuwało się w głąb dróg oddechowych;
• 5 energicznych uderzeń nadgarstkiem w okolicę międzyłopatkową; należy wykonać 5 takich prób.

Jeżeli podopieczny stracił przytomność, bezpiecznie ułóż go na ziemi, natychmiast wezwij fachową pomoc i rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową!

Rys. 6. Pierwsza pomoc przy zadławieniu; Źródło: https://gis.gov.pl/zdrowie/zasady-postepowania-w-przypadku-zadlawien/ (Dostęp 30.05.2020).

Zasady udzielania pierwszej pomocy – złamania

Efektem upadku na śliskiej podłodze bądź oblodzonym chodniku jest złamanie szyjki kości udowej, biodra lub nadgarstka.

Należy ułożyć podopiecznego w bezpiecznej pozycji, a miejsce złamania unieruchomić odpowiednio do okolicy urazu. Nie należy nastawiać złamań i zwichnięć, a jedynie je unieruchomić. Przy złamaniach należy unieruchamiać dwa sąsiednie stawy. Dalszą część kończyny należy  „dopasować” do bliższej części, np. przy podejrzeniu złamania piszczeli powinno się unieruchomić nogę od stawu skokowego do kolana.

Nie wolno podawać seniorowi nic do jedzenia ani do picia, najlepiej okryć go kocem i natychmiast wezwać służby medyczne.

Zasady udzielania pierwszej pomocy – zawał

Ostry, piekący ból w okolicy mostka, zimne poty, blada, wilgotna i lepka skóra, duży niepokój oraz nudności i wymioty – to objawy wskazujące na zawał.

Pierwsza pomoc sprowadza się do ułożenia chorego w pozycji półsiedzącej (o ile jest przytomny) lub bocznej ustalonej (jeśli jest nieprzytomny), uspokojenia podopiecznego i wezwaniu fachowej pomocy medycznej, kontrolując oddech. Jeśli ustanie praca serca i oddech, należy rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową.

Zasady resuscytacji krążeniowo-oddechowej (RKO)

Poniżej przedstawione zostały najważniejsze informacje dotyczące resuscytacji krążeniowo-oddechowej. Warto je znać i pamiętać, że:

• Sekwencja RKO w przypadku osoby dorosłej wynosi 15 uciśnięć na 2 oddechy;
• Przy prowadzeniu ucisków ramiona powinny być wyprostowane i ułożone prostopadle do klatki piersiowej;
• Należy przerwać uciskanie klatki piersiowej w przypadku połamania żeber;
• Przy prowadzeniu oddechów ratowniczych nie zaciskamy skrzydełek nosa;
• Nie wykonujemy resuscytacji na miękkiej powierzchni (np. łóżko, materac);
• Nie sprawdzamy tętna;
• Nigdy nie sprawdzamy oddechu poprzez przyłożenie lusterka do ust (wystarczy zmiana temperatury, żeby zaparowało).

Pamiętaj! Możesz pomóc, dzwoniąc po pomoc!

Postępowanie podczas udzielania pierwszej pomocy:

1. Oceń oddech – aby dokonać oceny oddechu, należy się pochylić nad głową poszkodowanego i wykorzystując zasadę „patrz, słuchaj, wyczuj”, postarać się zaobserwować jednocześnie, czy klatka piersiowa unosi się i opada, wysłuchać szmery oddechowe przy ustach pacjenta oraz wyczuć na swoim policzku przepływ wydychanego powietrza. To nie powinno trwać dłużej niż 10 s.
2. W przypadku braku oddechu/krążenia – ułóż poszkodowanego na plecach, na twardej i równej powierzchni.
3. Resuscytację osoby dorosłej rozpoczynamy od 30 uciśnięć klatki piersiowej, a następnie udrożnienia dróg oddechowych i wykonania dwóch oddechów. Klękamy obok poszkodowanego i umieszczamy nasadę jednej dłoni na środku klatki piersiowej, tj. dolnej połowie mostka, nasadę drugiej dłoni na powierzchni grzbietowej pierwszej i splatamy palce obu rąk tak, aby odsunąć palce dolnej ręki od powierzchni klatki piersiowej.
4. Mostek uciskamy na głębokość nie mniejszą niż 5 cm (maks. 6 cm) z częstotliwością co najmniej 100/min (maks. 120/min). Po każdym uciśnięciu bez odrywania rąk zwalniamy nacisk na klatkę piersiową, pozwalając jej na powrót do poprzedniego kształtu.
5. Zwracamy uwagę, aby utrzymywać właściwe położenie rąk na klatce piersiowej, unikając uciskania dolnego końca mostka i górnej części brzucha.

Rys. 7. Schemat pierwszej pomocy; Źródło: https://www.google.com/search?q=zasady+prowadzenia+resuscytacji+kr%C4%85%C5%BCeniowo+ oddechowej+ (Dostęp 30.05.2020).

Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach – śpiączka cukrzycowa (hipoglikemia)

Cukrzyca jest dość często spotykaną chorobą u osób starszych. W przebiegu cukrzycy może wystąpić stan nazywany hipoglikemią, który dotyczy sytuacji, kiedy w organizmie jest za dużo insuliny w stosunku do glukozy. Gdy dochodzi do spadku poziomu glukozy we krwi, mózg nie ma substratu odżywczego i jego funkcja ulega zaburzeniu.

Sytuacja ta może wystąpić, gdy podopieczny przyjął za dużo insuliny lub przyjął lek obniżający cukier w zwykle stosowanej dawce i podjął wysiłek fizyczny bez zapewnienia dodatkowej porcji węglowodanów.

Stan ten objawia się przyspieszonym oddechem i tętnem, osłabieniem, poceniem, bólami głowy i uczuciem głodu.

Gdy poziom cukru we krwi jest bardzo niski i zaczyna go brakować w mózgu, dochodzi do głębokich zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, objawiających się zaburzeniami świadomości (do utraty przytomności włącznie), a także drgawkami uogólnionymi. Śpiączka hipoglikemiczna występuje przy glikemii około 20 mg/dl.

Pierwsza pomoc w cukrzycy

Udzielając pierwszej pomocy u pacjenta przytomnego powinno mu się zadać dwa kluczowe pytania: „czy jadłeś dzisiaj?” oraz „czy brałeś dziś leki/insulinę?”. Z powodu zaburzeń świadomości pacjent może nie być w stanie odpowiedzieć na te pytania.

Jeżeli senior jest przytomny podajemy szybko coś słodkiego np. dwie kostki cukru, słodki napój. W przypadku omdlenia u osoby z cukrzycą zawsze wezwij pogotowie. Nieprzytomnego seniora należy ułożyć w pozycji ustalonej bocznej i nakryć go kocem czy kurtką, aby nie uległ  wychłodzeniu. Następnie wzywamy pomoc medyczną i kontrolujemy oddech podopiecznego.

Prawidłowy poziom cukru we krwi mieści się w przedziale 70–99 mg/dl na czczo. Po jedzeniu przez 2–3 godziny może być wyższy, jednak po 120 minutach nie powinien przekraczać 140 mg/dl.

Poniżej przedstawiono normy glukozy we krwi na czczo:

• wynik prawidłowy: 70–99 mg/dl
• wynik ponad normę (stan przedcukrzycowy): 100–125 mg/dl
• cukrzyca: ≥126 mg/dl; cukrzyca jest diagnozowana, jeżeli podobny wynik zostanie odnotowany w dwóch pomiarach.

Uwaga, diabetycy mierzą poziom cukru regularnie w ciągu dnia.

14 A. Starowicz-Filip, K. Banaszkiewicz, Zaburzenia odżywiania w chorobie Alzheimera
15 Tamże
16 M. Dochniak, K. Ekiert, Żywienie w prewencji i leczeniu choroby Alzheimera i choroby Parkinsona, Piel. Zdr. Publ. 2015, 5, 2, 199–208, Wroclaw Medical University, https://docplayer.pl/9025029-Zywienie-w-prewencji-i-leczeniu-choroby-alzheimera-i-choroby-parkinsona.html (Dostęp 30.05.2020).
17 https://pl.wikipedia.org/wiki/Odle%C5%BCyna (Dostęp 30.05.2020).
19 M. Jarosz, Żywienie osób w wieku starszym, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.

Bibliografia

1. Borowiak E., Kostka T., Analiza sprawności funkcjonalnej osoby w starszym wieku, rola pielęgniarki w zespole geriatrycznym, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010
2. Bromley D.B., Psychologia starzenia się, Warszawa 1969
3. Hrynkiewicz J., Potrykowska A. (red.), Sytuacja demograficzna Pomorza Zachodniego jako wyzwanie dla polityki społecznej i gospodarczej, Warszawa 2017
4. Jarosz M., Żywienie osób w wieku starszym, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008
5. Karczmarek S., Rozważania o życiu ludzkim, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1997
6. Kawczyńska-Butrym Z., Niepełnosprawność- specyfika pomocy społecznej, BPS, 1998
7. Kozaczuk L., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Warszawa 1995
8. Kraski J., Promocja zdrowia, Sanmedia, Warszawa 1994
9. Lorenc A., Założenia i cele terapii zajęciowej [w:] Postępy Rehabilitacji, 1996, Tom X, Zeszyt 1 21
10. Łacheta B., Zrozumienie starości. Człowiek chory i umierający [w:] Stala J. (red.), Możliwości wsparcia i formy pomocy, Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2014
11. Milanowska K. (red), Techniki pracy w terapii zajęciowej, Warszawa 1982
12. Parnowski T., Depresja i otępienie – problem kliniczny [w:] Postępy Psychiatrii i Neurologii, 1965, 5, suplement 1 (3)
13. Piszczek M., Terapia zajęciowa – terapia przez sztukę [w:] Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej, Warszawa 1997
14. Starowicz-Filip A., Banaszkiewicz K., Zaburzenia odżywiania w chorobie Alzheimera
15. Szulc W., Sztuka i terapia [w:] „Wspólne Tematy – czasopismo dla pracowników socjalnych, terapeutów, personelu opiekuńczego”, Warszawa 1993
16. Wieczorowska-Tobis K., Talarska D. (red.), Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013
17. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1979
18. Zych A., Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej, Wydawca Śląsk, Katowice 1999